- Вучыся! - цяпер ужо акрыялым голасам сказаў палкоўнiк маёру i дыхнуў таму ў твар разрэджаным цыгарэтным дымам.
II
Адразу за Гракавам - пыльным мястэчкам з тузiнам старых камянiц i сотняй вясковых хат, - ляжыць агромiстае поле. Свойчас усходнi, дальнi ад мястэчка клiн, перааралi "кiраўцамi" - зьбiралiся, вiдаць, нешта пасеяць, але нiчога не пасеялi; ральля зь цягам часу ўзялася дзiрванам i нагадвала цяпер пральную дошку. Па гэтым клiне - ачайна бразгаючы ўсiм сваiм жалезным начыньнем i плаксiва скуголячы рухавiком - i кратаўся вайсковы ўазiк. Унутры яго сядзелi чатыры вайскоўцы: палкоўнiк, маёр - ён круцiў "абаранак", - а таксама два шарагоўцы, якiя калацiлiся на заднем сядзеньнi, раз-пораз кранаючыся галовамi брызэнтавага верха.
Маёр, штохвiлiны мацюкаючыся, з шумам выпускаў паветра праз стуленыя вусны, гэтым самым як бы дапамагаючы ўазiку пераадольваць утравелыя калдобiны; а вось палкоўнiк лаяўся зрэдзьчасу - толькi тады, калi руля буйнакалiбэрнай зброi, якую трымаў адзiн з шарагоўцаў, стукала па карку. Пасьля кожнага такога ўдару палкоўнiк прамаўляў няўцямнае: - Йоп..., - шараговец адводзiў зброю ўбок, руля бiла па карку маёра i той дагаворваў пачатую палкоўнiкам фразу да канца.
Праехаўшы па ральлi паўтара кiлямэтры, машына выбiлася на роўнае й маёр, прытапiўшы понаж газу, зморана выдыхнуў:
- Фу, бляць...
Уазiк аб'ехаў высахлую балацявiну, абмiнуў купку чэзлага вербалозу i за брудным ветравым шклом задрыжэлi вiдарысы серабрыстага элiнгу i двухкрылага, падобнага да вялiкай страказы, "кукурузьнiка". Пабачыўшы самалёт, афiцэры шматзначна пераглянулiся: палкоўнiк палез у кiшэнь па цыгарэты, а маёр, адпусьцiўшы на хвiлю руль, задаволена пацёр узмакрэлыя далонi.
Месца, куды яны прыехалi, цяжка было назваць лётнiшчам. Тут стаяў усяго адзiн самалёт, а з аэрадромных пабудоў, апрача дзiравага элiнгу, стаяла жалезная бочка ды тырчэў шост з драцянай рэхвай на вершаку.
Зьмерыўшы вокам шост, палкоўнiк глыбокай зацяжкай дапалiў цыгарэту да фiльтра i, абцягнуўшы мундур, пайшоў да бабулi, якая даiла на ўскрайку поля рабую казу.
Бабуля, вiдаць, была глухаватая, бо не пачула крокаў, таму палкоўнiку давялося другiм разам абцягваць мундур i напаўжартам галёкнуць:
- Прывiтаньне казаводам!
Пасьля такiх слоў бабуля падхапiлася, абцёрла рукi аб спаднiцу, а каза, стукнуўшы капытом аб даёнку, рушыла насустрач палкоўнiку.
Бабулiна жывёлiна была жывым увасабленьнем чорта: такая ж рабая, рагатая, з жаўтлявымi, не раўнуючы як у ката, вачыма. Адно што ў ката - як адцемiў палкоўнiк, - шчылiны зрэнак вэртыкальныя, а ў казы яны былi гарызантальныя.
Спынiўшыся непадалёку, каза мэкнула, зь недаверам крутнула галавой, i палкоўнiк, каб убiцца ў давер, павабiў жывёлiну пальцам i ласкава залапатаў языком:
- Цып-цып-цып...
У вадказ каза пагрозьлiва страсянула галавой, бабуля сьпехам падхапiла даёнку, а палкоўнiк, зразумеўшы, што зрабiў штосьцi ня тое, кашлянуў у далонь i задаў пытаньне, якое даўно сьпела на канцы языка.
- А што, самалёт лётае, цi як?
- Лётае, каб на яго немарач, - жвава адгукнулася бабуля. - Дзесяць гадкоў няма спакою... Дзень да ночы лётае... i ўсё над маёй хатай. Пазалетась дык нейкай халерай абсыпаў. У мяне потым гусак акалеў. Я ж ужо куды толькi не хадзiла, куды толькi не пiсала...
Бабуля, мяркуючы па ўсiм, была балбатлiваю. Палкоўнiк зiрнуў на гадзiньнiк, па старой звычцы кашлянуў у далонь, але гэта не дапамагло.
- Каб яму сьлепакi павылазiлi, паскуднiку гэтаму... Дусю надоечы так напужаў, што тры днi малака не было.
- А Дуся - гэта хто? - перабiў палкоўнiк.
- А во... козачка... кармiлiца мая, - прамовiла бабуля, падышла да казы i з палёгкаю ў голасе дадала: - Ад нядзелi, праўда, ня лётае. Штосьцi ў яго там зламалася.
Такая навiна прымусiла палкоўнiка наструнiцца i бязгучна мацюкнуцца.
- Учора сабраў п'янiц - Толiка Манькiна, Фарзуна з Кабздохам - дык ужо хвост жардзiнай падымалi ды нешта там поркалiся. Потым у краму бегалi. Мiронаўна казала - чатыры белых бралi, а ўвечары да Андросiхi за самагонкай цягалiся...
- Ну, а дзе ён жыве? - запытаўся палкоўнiк, дэманстратыўна зiрнуўшы на гадзiньнiк.
- Зь вясны ў Рапухi жыў. П'янiца ў нас тут такая... Бiлiся кожнага вечару. Процi ночы нап'юцца, тады ён яе ганяе, а з ранку ўжо, - у гэтым месцы апавядальнiца сьцiшыла голас да шэпту, - iдуць у магазiн пад ручку...
- Ну а дзе ён зараз жыве? - амаль што з адчаем выдыхнуў палкоўнiк.
- Да Райкi Мандрыкавай прыбiўся. Да Рапухi ж мужык прыехаў. Жыў недзе ў Архангельску, цi дзе там... на пасяленьнi. Потым тамака ажанiўся...
- Райка дзе жыве, йоп...!? - гракнуў канчаткова здэнэрваваны палкоўнiк, ды так гучна, што бабуля выпусьцiла з рук вядро, а каза Дуся ўбрыкнула заднiмi нагамi. Калi ж палкоўнiк, плюнуўшы са злосьцi, пабег да сваiх, Дуся рынула сьледам, парываючыся зжаваць канцы палкоўнiцкага мундура.
- Шэф званiў, - гукнуў Кукарэка, калi палкоўнiк падбег да машыны. Зiрнуўшы на шарагоўцаў, маёр выцер рукавом узмакрэлую лысiну. - Загадаў зьбiты аб'ект везьцi ў расейскую амбасаду. Там ужо чакаюць.
Палкоўнiк прычакаў хвiлю, усьведамляючы пачутае, потым зацкавана глянуў на хвост "кукурузьнiка", потым на свае "камандзёрскiя", потым мацюкнуўся - цяпер ужо ўголас - i, сядаючы ў машыну, прамармытаў:
- Паедзем шукаць Райку.
Райчыну хату знайшлi даволi хутка. Стаяла яна на ўзгорку, непадалёку ад лётнiшча - звычайная цагляная будынiна з разнымi шалёўкамi на вокнах. Ступiўшы на шырокi двор, палкоўнiк адразу ж зьвярнуў увагу на тыя шалёўчыны. Ён правёў рукою па шурпатай лiштве й вусны палкоўнiцкiя кранула ўсьмешка: калiсьцi, у далёкiм дзяцiнстве, бацька зрабiў такiя ж лiштвы i ўся вёска хадзiла глядзець на вокны iхнай хаты.
Хвiлiнны одум разьвеяў маёр, тузануўшы за рукаво й паказаўшы пальцам углыб двара. Там, куды паказаў Кукарэка, стаяла прысадзiстая адрына, з прачыненых дзьвярэй якой вырывалася на дваровы прасьцяг сiплаватае храпеньне.
...Пасьля зыркага сьвятла вочы апанавала цемра. Уваччу паплылi вясёлкавыя кулi, паўсталi нейкiя шэрыя патарочы, якiя празь iмгненьне ператварылiся ў кучу плеценых кашоў, старыя начоўкi й капу зьляжалай леташняй саломы. Там, на версе капы i нараджалася немае храпеньне, а чэзлая яснасьць, што цэдзiлася з незашклёнага, захiнутага маладой лiстотай, паддашкавага вакна, вырывала з паўзмроку нечыя голыя пяткi.
