- Што вы з хлопчыкам робiце, рабаўнiкi! - крыкнулi яны азвярэламу салдату.
Той памкнуўся быў жорстка расправiцца са сваёй ахвярай, але нейкi трэцi салдат затрымаў яго за рукi, нешта гаварыў яму, няйначай, папракаючы за дзiкi ўчынак.
Хутка ўсiх сялян павялi пад канвоем з лесу. Сярод сялян быў i Мiколка з дзедам. Ззаду салдаты гналi сялянскiх кароў, ганялiся па лесе за коньмi, за свiннямi...
Развiднела. Узышло сонца. Было яно нейкае пахмурнае, мутнае, нiбы шызая пеляна засцiлала яго ранiшнi зрок. То былi шэрыя хмары, якiя абляглi ўсё неба, праглынулi сонца, замуцiлi небавую сiнь. Неба было шэрае, халоднае, нiбы ў познюю дажджлiвую восень.
- Гэта ж дым, а не хмары, - праказалi сяляне.
I сапраўды, то дагарала вёска, да якой падвялi цяпер пад канвоем сялян. Вёска гарэла ўжо другi дзень, i некаму было тушыць пажару, дый баялiся тушыць. Вёску падпалiлi немцы за супрацiўленне сялян непамерна цяжкiм падаткам i кантрыбуцыям. У гэтым падпале вiнаваты быў i пан, якi помсцiў сялянам за рэвалюцыю i падгаворваў немцаў на бязлiтасную расправу з беднатой вёскi. I вось стаялi пачарнелыя комiны, дымiлiся галавешкi, струменьчыкi дыму вiлiся ад платоў, ад пажоўклых яблынь, бяроз. Зграi крумкачоў ляталi ў паветры, апускалiся сям-там на гарачых папялiшчах i завiхалiся на трупах жывёлы, загiнуўшай у дыме, у агнi.
- Наша вёска... - цiха прамовiў адзiн селянiн да дзеда. - Вось яны ж i спалiлi... - паказаў ён на сваiх канваiраў.
Над усiмi навiсла грозная цiшыня. Толькi чуваць былi кароткiя загады афiцэраў ды канваiраў. Твары салдат былi ва ўсiх грозныя, у некаторых раз'ятраныя. Гэтыя зусiм былi не падобны на тых, якiя займалi калiсьцi Мiколкаву станцыю. Там былi палкi запасных салдат, многiя былi з бародамi, пажылыя людзi. Неяк нават лягчэй было гаварыць з iмi, не так па-зверску абыходзiлiся яны з народам. У гэтых жа i форма трохi iнакшая: чорныя венгеркi, большасць салдат на конях, у многiх чорныя шапкi i на шапках страшныя чарапы з перакрыжаванымi касцямi.
- Вiдаць, гусары смерцi з карных вiльгельмаўскiх батальёнаў... Быць цяпер у бядзе нам... - цiха прагаварыў дзед Астап да Мiколкi.
Канваiры спынiлi народ недалёка ад спаленай вёскi. Паставiлi пару кулямётаў, нацэлiўшы iх на сялян. Асобна ад усiх пад узмоцненым канвоем трымалi двух маладых сялянскiх хлапцоў, якiх захапiлi немцы са зброяй у лесе. Канваiры i афiцэры, акружыўшы сялян, нечага чакалi. I раптам заварушылiся, заўважыўшы на дарозе ад маёнтка белае воблачка пылу. Воблачка расло, шырылася. I хутка ўсе ўбачылi, што гэта шпарка едзе па дарозе запрэжаная ў чацвёрку коней карэта. Паабапал i ззаду карэты ехала чалавек з трыццаць коннiкаў. Усё гэта былi тыя ж гусары смерцi. Чацвёрка коней стала як укопаная перад кругам сялян. З карэты паволi сышоў добра апрануты чалавек з навiслымi сiвымi вусамi, у паляўнiчым касцюме, у жоўтых ботах. Чуваць было, як рыпелi гэтыя боты, становячыся на зямлю. То быў памешчык. Ён дапамог выйсцi з карэты другому чалавеку ў вайсковай форме.
- Палкоўнiк нямецкi... - шапнуў нехта збоку i замоўк пад суровым позiркам канваiра.
Памешчык з палкоўнiкам падышлi да сялян. Спешылiся коннiкi, пад'ехала яшчэ адна каламажка, i з яе таропка вылез поп, няўклюдна апраўляючы падраснiк, з-пад якога вiдаць былi наваксаваныя папоўскiя боты.
- А гэты сiваграк чаго тут? - гучна запытаў дзед Астап у стаяўшага побач з iм селянiна. Але той не паспеў адказаць, бо загаварыў памешчык. Ён стаяў перад народам, важна выставiўшы ўперад немалы свой жывот, ленавата пакручваючы вус, i нiбы ўсмiхаўся сялянам самай мiрнай, лагоднай усмешкай:
- Ну вось, мужычкi, iзноў мы з вамi сустрэлiся... А вы думалi, што мы рассталiся навекi... Ну што ж, мала з вас ласкi iмператара Вiльгельма? - I ён паказаў рукой на абгарэлыя комiны сялянскiх хат, на сумныя папялiшчы. Вы думалi, што вам пройдуць так, даруюцца грабяжы над маiм маёнткам? Што вам даруецца бальшавiцкае свавольства? Не, не чакайце, мае мiлыя, гэта вам не свабода... Гэта вам не бальшавiкi... Гэта войска вялiкага iмператара Германii, якое стаiць за закон, за законную ўладу, за маю зямлю, за маё дабро.
Ён гаварыў i гаварыў, i словы яго перайшлi ўжо ў шалёны крык. Ён захлiпаўся словамi, пырскаў пенай, пагражаў, лаяўся.
- За кожную маю карову я вазьму цяпер тры каровы, за кожнае зярно вы будзеце расплачвацца са мной сваёй крывёю i потам... Я згнаю ў турмах... Я расстраляю.
Яго спынiў чамусьцi палкоўнiк, запытаў нешта. Тады памешчык пачаў гаварыць больш спакойна:
- Палкоўнiк ставiць перад вамi ўмову: калi хочаце яшчэ пабачыць свету, гаварыце, хто забiў нямецкага афiцэра i вызвалiў Сёмку-бальшавiка?
Народ глуха маўчаў. Толькi вiдны былi сцятыя ў бяссiллi кулакi, суровыя твары былi ў цяжкай задуме. Ужо бегаў памешчык сярод людзей, ярасна трос кулакамi, грозна падступаў да некаторых.
- Гавары, дзе Сёмка? Хто яго вызвалiў?
Але маўчаў народ. Толькi ўсхлiпвалi жанчыны, выцiраючы слёзы ражкамi хусцiнак, ды плакалi дзецi.
Адышоўся памешчык, пачаў нешта раiцца з палкоўнiкам. Той махнуў рукой аднаму з афiцэраў. Двух хлапцоў, якiх узялi з лесу са зброяй, падвялi да абгарэлай грушы, паставiлi пад ёй. Да iх падышоў поп, нешта гаварыў iм, паказваючы на крыж. Але бачыў Мiколка, як плюнулi хлопцы на крыж папу, на яго грудзi. Як пабiты сабака, адышоў поп убок. Загаласiлi жанчыны, хапiўшыся за галовы. Глуха шапталi старыя:
- Калi ж кончацца гэтыя здзекi? Цi доўга цярпець яшчэ будзем?
Грымнулi стрэлы... Мiколка не глядзеў туды. Ён бачыў толькi, як узнялiся над папялiшчам стаi чорных крумкачоў, як з абгарэлай грушы пасыпалася сухое лiсце i цiха-цiха кружылася, ападаючы ўнiз. Яму насустрач вiлiся шызыя клубы дыму ад стрэлаў.
Доўга яшчэ здзекавалiся над людзьмi, усё выпытвалi пра Сёмку, пра тых, хто падбухторваў не здаваць немцам хлеб i жывёлу, хто быў у батрацкiм камiтэце.
Але колькi нi настаўлялi на людзей кулямётаў, колькi нi спрабавалi страляць паверх галоў у народ, нiчога не дапамагала. Людзi маўчалi. Тады памешчык з афiцэрамi падышлi блiжэй да людзей. Некаторых бралi i адводзiлi ўбок. Вось i да дзеда з Мiколкам падышоў памешчык, сурова паглядзеў:
- Ты хто, нешта цябе я не памятаю?
- Я таксама з табой незнаёмы... не даводзiлася сустракацца... працадзiў дзед скрозь зубы.
- А ты, чорт стары, адказвай, калi з табой гавораць... Жарты ў мяне кароткiя... Хто i адкуль? - усё пытаў расчырванелы ад злосцi пан.
