- Што гэта? - грозна спытаў ён Мiколку, паказваючы на гузiкi.

- Гузiкi... Вось гэта пара ад штаноў дзеда Астапа, а гэта...

- Маўчаць! - i так грозна крыкнуў сiвы, што ў Мiколкi i дух заняло. А гэта што? - i сiвы асцярожна дакрануўся пальцам да хлеба.

- "Зайцаў хлеб"... - ледзь прашаптаў ад страху Мiколка, адчуваючы сябе нi жывым нi мёртвым пад грозным пiсталетам.

- Панюхаць! - скамандаваў салдатам сiвы.

Тыя добра панюхалi па чарзе, паклалi назад i грымнулi ў адказ, як па камандзе:

- Хлеб, ваша сiяцельства!

Сiвы недаверлiва паглядзеў на хлеб, дакрануўся да яго яшчэ раз пальцам i, наморшчыўшы нос, загадаў:

- Пакласцi ўсё назад у кiшэнi злачынца. А яго прывесцi ка мне на допыт...

I вось стаiць Мiколка перад генералам, а можа, перад мiнiстрам, i ўспамiнае дзеда. Эх! Хутчэй бы да яго, да бацькi, да мацi. А цягнiк iдзе. Толькi чуваць, як пастукваюць колы: цiк-так-так, цiк-так-так... Праз завешанае акно нiчога не было вiдаць. Абапал Мiколкi стаяць два салдаты, трымаюць яго за рукi. Генерал пытае сурова:

- Дык чаго ж ты скочыў у вагон?

- Убачыць хацеў... - выпалiў адразу Мiколка. Ён ужо смеласцi пачаў набiрацца, узгадаўшы, як храбра лавiў ён рака ў дзедавай барадзе. Дый баяцца ён кiнуў гэтага сiвога, якi, бачыш ты, не разумее, што такое гузiкi i што такое "зайцаў хлеб". Дый баiцца, вiдаць, яго гэты сiвы. Не стаў бы звязваць Мiколку, пiсталетам яму пагражаць.

- Каго ж ты ўбачыць хацеў?

- Цара! З царом хацеў пазнаёмiцца...

- Ах жа ты рыштант! - аж пачырванеў тут ад злосцi сiвы i ад злосцi той бараду сваю торгаў. - Ладна, я пакажу табе цара, добра пакажу, каб нiколi не забыўся ты на гэта знаёмства...

На суседняй станцыi, дзе спынiўся на хвiлiну цягнiк - паравоз дровы браў, - з'явiлася ў вагон цэлая група жандараў i ўзяла з сабою Мiколку. На станцыi яны доўга распытвалi яго: хто ён, адкуль, чый сын. Доўга званiлi па тэлефоне на Мiколкаву станцыю i ўрэшце запыталi:

- Дык хочаш цара ўбачыць?

- Не трэба цяпер мне вашага цара, мне б дзеда хутчэй цi бацьку...

- Не... Чаму ж... мы пакажам... Загадана паказаць табе як след.

I так паказалi цара Мiколку, што ён i цяпер не любiць асаблiва ўспамiнаць аб гэтым. I плачу было тут, i слёз, i рову. Так спаласавалi хлопца папругамi, што месца жывога не пакiнулi. А адзiн усё банькай ад папругi стараўся.

Ледзь жывым вярнулi Мiколку на родную яму станцыю, куды накiравалi яго таварным цягнiком, даручыўшы галоўнаму кандуктару. А на роднай станцыi ён патрапiў яшчэ ў рукi свайго жандара. Той наверх усыпаў, прыгаворваючы:

- Гэта табе за замах на свяшчэнную асобу гасудара-iмператара. Гэта за гузiкi ад штаноў дзеда Астапа, якiмi абразiў ты яго сiяцельства, вялiкага князя... Гэта табе за вялiкiя непрыемнасцi мне, што парушыў ты, супастат, наладжаны мною парадак на станцыi...

Хацеў Мiколка ў зубы даць жандару, усё намацваў свае гайкi ў кiшэнi. Але не хапала сiлы, так быў збiты. Ледзь жывога вярнулi яго ў вагон да дзеда, да мацi, да бацькi. Ахнулi яны, жахнулiся. Раздзелi Мiколку, цёплай вадой пабоi змачылi. Дзед прыгледзеўся, збялеў аж:

- Глядзiце-ка, па ўсяму целу нiбы царскiя арлы павыбiвалi, няйначай хто казённай банькай стараўся...

А назаўтра дзед, узброiўшыся сукаватым кiем, пайшоў на станцыю i, напаткаўшы жандара, збiў яго на горкае яблыка. Патрушчыў i шаблю i пiсталет паламаў. I хоць уся станцыя i ўсё дэпо падтрымалi голасна дзеда пры гэтай баталii, аднак на другi дзень арыштавалi дзеда i пасадзiлi ў турму. Праўда, праз месяц якi выпусцiлi дзеда, з прычыны яго старасцi, на волю, але са службы ў дэпо прагналi як "небяспечнага злачынца". Дзед спрабаваў пахвалiцца крыху, што таму выпусцiлi яго з турмы, што ён герой, што ў яго два медалi за турэцкую вайну. Бацька слухаў гэтую пахвальбу ды папракаў дзеда:

- Кiнуў бы ты, стары, свае турэцкiя байкi. Герой! Не нам з табой пакуль што ў героях хадзiць, i медалi веку ў цябе ўварвалi... Аддаў бы лепш малому на цацкi, чымся вешаць гэтыя бразджолкi на грудзi...

Маўчаў дзед, не адказваў нiчога. Але, вiдаць, згаджаўся з сынам. I, вiдаць, галоўная прычына гэтай згоды была ў царскiх арлах, што павыбiвалi жандары на Мiколкавым целе.

Так пазнаёмiўся Мiколка з царом.

Так пазнаў яго.

Цяжкiя гадзiны

Некаторым можа паказацца, што Мiколку заўсёды жылося весела i бесклапотна: то ракаў ён ловiць, то з дзедам на паляванне ходзiць, то ласуецца "зайцавым хлебам", то ўрэшце з "iмператарскiм вялiчаствам" знаёмiцца, самога Мiкалая Другога хоча за руку пацiснуць. Але гэта толькi так здаецца.

Мала было вясёлага ў Мiколкавым жыццi. Усю зiму мерзлi ў халодным i цесным вагоне, марачы аб цёплых летнiх днях. У дадатак да холаду даймаў i голад, асаблiва калi пачалася вайна. А тут i бяда насцiгла Мiколкаву сям'ю. Неяк аднае ночы ўвалiлася ў вагон цэлая група жандараў. Пабудзiлi ўсiх. Шукалi нечага, нават дзеда паднялi з падлогi i ператрэслi мяшок з саломай, на якiм спаў дзед.

Дзед стаяў пануры, злосны, з жандарамi лаяўся:

- Што вы шукаеце тут, чаго не палажылi?

Адзiн з iх, той самы, якога пабiў некалi дзед на станцыi, штурхануў яго ў грудзi:

- Адыдзi, стары пёс!

Дзед не мог сцярпець такой знявагi i адразу захадзiўся ля свае скрынкi, усё мармычучы сабе пад нос:

- Я табе пакажу, хто пёс... Я стары царскi служака, я царскiя ўзнагароды маю... я...

- Кiнь, стары, свае штукi... Ведаю, хочаш ты свае медалi паказаць iм... - спынiў дзеда бацька. - Непатрэбны iм твае царскiя бляшанкi... у iх вунь у самiх поўныя грудзi бляшанак гэтых. Адна толькi рознiца, што ты сваёй крывёй медалi набыў, а яны набываюць медалi нашай крывёй... Глядзi вось за ўнукам добра, дзед, гадуй яго.

Нiчога не знайшлi жандары, але бацьку забралi, не спыталi Мiколку. А за што? Цi бацька ўкраў што, цi забiў каго? Здаецца ж, нiчога такога з бацькам не здарылася. А вось узялi i ў турму пасадзiлi, як апошняга злодзея.

А на другi дзень ранiцай з'явiўся той самы станцыённы жандар i, раскрыўшы дзверы, закамандаваў:

- Ану, выкiдвайцеся з вагона, каб i паху вашага тут не было!

Мацi спачатку нiчога не зразумела, запытала толькi:

- Як гэта выкiдвайцеся?

- А так! - сказаў абыякава жандар i, ухапiўшы вiсеўшае на сцяне дзедава палiто, выкiнуў яго з вагона.

- А як жа жыць? - спытала яшчэ раз мацi, нiчога не разумеючы з таго, што гаварыў жандар. Той нiчога не адказваў, а толькi выкiдваў па чарзе невялiкiя набыткi Мiколкавай сям'i. Дзед узяўся быў за адломленую ножку тапчана, каб кiнуцца на жандара, але Мiколка заўважыў, як адсцёгвае жандар кабуру рэвальвера, i кiнуўся к дзеду, павiс у яго на руцэ, крычучы на ўвесь вагон: