Mərasimdə iştirak edənlərin hamısı peşəsindən və kimliyindən asılı olmayaraq Müslüm Maqomayevin nadir bir şəxsiyyət, görkəmli musiqiçi, təkrarolunmaz insan olmasından ürək dolusu danışırdı, ağrı-acısını bölüşürdü, çox heyifsilənirdi… Həmişə möhtəşəm və təmtəraqlı görünən, gurultulu alqışlara şahidlik edən Pyotr İliç Çaykovski adına Moskva Konsert Zalı bu gun matəmə qərq olmuşdu. Bu, zaman mikrofona yaxınlaşan İosif Kabzon bir anlıq bu, sükutu pozdu və dedi:
“Bu gün, bizim hər birimiz Müslümün qarşısında öz gunahını başa düşür. Biz bilirdik o, xəstədi və tənhalıqdan əziyyət çəkir. Ancaq onun həyatını uzatmaq üçün heç nə etmədik. İndi onu bizdən aparırlar, lakin onun irsi-səs yazıları bizə miras qalır. Musiqidə vahid ölçü mexanizmi mövcuddu: Müslüm . Qoy hər kəs özünü onunla müqayisə etsin.”
Müslüm Maqomayevlə vida zamanı “Orfey” onun axırıncı mahnısı oldu. Butun zal ayaga qalxmışdı! Nə vaxt ki, müğənninin tabutunu, onun nəşini təntənəli surətdə meydan ilə aparırdılar, pərəstişkarları onu alqış sədaları, qışqırıqları ilə “ bravo ”, -deyərək, -müşayiət edirdi, yola salırdı.
Təkrarolunmaz Müslüm Maqomayevlə vida mərasimi günü Moskva şəhər metropolitenində müğənninin: “Noktyurn”, “Hər şey üçün sənə minnətdaram”, “Azərbaycan”, “Qaranlıq gecə”, “Melodiya”, “ Bella, çao”, “Əbədi sonsuzluq”, “Buhenvald harayı”, “Mənim sevgim melodiyadı ”, “Pitersayağı”, “Salamat qal, Bakı” və başqa musiqi əsərləri səsləndirilirdi.
Bu gün, janrından asılı olmayaraq onun ifasında ekran və efirdən səslənən hər bir nəğmə əvvəlki illərdə olduğu kimi ürəkləri riqqətə gətirir, könülləri canlandırır, insanlara məlhəm, xoş təəssürat bəxş edir, eyni zamanda Müslümün yoxluğu onları üzür və ağrıdır. İnanırıq ki, Müslüm Maqomayevi sevən çoxsaylı yaşlı nəslin nümayəndələri həmin konsertləri böyük məhəbbət və sevgi ilə xatırlayırlar. Çünki opera, estrada, neopolitan, romans, caz və vokal sənətinin təkrarolunmaz ifaçısının hər bir konserti zamanında böyük əhval ruhiyyəyə, bayrama səbəb olurdu, sanki bu, konsertlər bir el şənliyinə çevrilirdi.
Ola bilsin oxucu auditoriyasında elələri tapılsın ki, mənim Müslüm Maqomayevin adının və soyadının qarşısında tez-tez işlətdiyim böyük, dahi, məşhur, görkəmli və sair bunlara oxşar yüksək epitet və ya bədii təyinləri düzgün anlamasın, başa düşməsin və buna daxili etirazını bildirsin, qiyabi üsyan etsin . Bunun mümkün olacağını əvvəlcədən bilərək oxuculara söyləmək istəyirəm ki, Müslüm Maqomayev bu, adlara layiq şəxsiyyət idi, çünki o, bu adları halal zəhməti, istedadı və tamaşaçıya, dinləyiciyə olan sonsuz məhəbbəti və sevgisi ilə qazanmışdı.
Müslüm Maqomayevin adı onun doğulduğu, boya-başa çatdığı, təhsil aldığı və pərvazlanıb dünyaya uçduğu füsunkar , möhtəşəm, qədim, doğma, gözəl Bakı şəhəri, ümumiyyətlə, Azərbaycan və Azərbaycan xalqı ilə daima bağlı olmuş və qoşa səslənmişdi. Hər üç adı: Azərbaycan, Bakı, Müslüm biri-birindən ayrılıqda anlamaq, başa düşmək qeyri- mümkündü. Bəstəkarın Nəbi Xəzrinin və Sergey Yeseninin müvafiq olaraq yazdıqları “Azərbaycan” və “Salamat qal, Bakı!” şeirlərinə həsr etdiyi mahnılar, sözsüz ki, fikirlərimin təsdiqi, isbatı və təntənəsi kimi qəbul olunmalıdı. “Azərbaycan” mahnısı müğənninin vizit vəsiqəsi, “Salamat qal, Bakı!” mahnısı isə zil qaranlıq bir gecədə parlaq məşəl kimi yanan böyük bir ürəyin son akkordu idi. Onun çoxsaylı pərəstişkarları arasında müğənninin babasını, böyük şöhrətlə adını daşıdığı-bəstəkar, dirijor, pianoçu Əbdül Müslüm Maqümayevi tanımükmasım. Məhz, bu reallıqdan çıxış edərək çalışacağam ki, Müslüm Maqomayevin həyat və yaradıcılığını əks etdirən bu, monoqrafiyada maqomayevlər ailəsi haqqında, imkanım daxilində, daha geniş və ətraflı, təfərrüatlı, yığcam və müfəssəl məlumat verim.
Müstəsna və fövqəladə hal olaraq, demək mümkündü ki, parlaq ulduza çevrilən Müslüm Maqomayevin real və həqiqi istedadi, zəkası və qabiliyyəti xalqı, tamaşaçıları, onu sevənləri bu gün, ecazkar səsinin cazibəsi ilə televiziya, radio, maqnitofon, kompüter qarşısına toplaya bilir.
Azərbaycanda, o cümlədən keçmiş Sovet İttifaqında, həmçinin, dünya opera və estrada janrında çox az adam tapıla bilər ki, Müslüm Maqomayev kimi məşhur olsun və heç olmasa, ən azından, onunla rəqabət aparmaq iqtidarında yaşasın. Məftunedici, cəzbedici bariton səsi, yüksək ifa texnikası, xüsusi geyimi, artistlik və səhnə məharəti, liderlik bacarığı, səmimi səxavəti və təkrarolunmaz təbəssümü ilə qırx beş ildən artıq bir zaman ərzində milyonların ürəyini fəth edən və bu gün də, öz effektini, dəyərini qoruyub saxlayan başqa bir müğənni tanımıram. Müğənninin diapazon imkanları müstəsna dərəcədə, qeyri-adi formada o qədər geniş idi ki, Müslüm asanlıqla operadan müziklə qədər, siyasiləşmiş mahnılardan uzaq olmaq şərti ilə, SSRİ, Azərbaycan, Rusiya və xarici bəstəkararın vokal əsərlərinə müraciət edirdi, hamısının öhdəsindən də böyük ustalıqla, məharətlə və bacarıqla gəlirdi.
Təqribən iyirmi yaşında, 1962-ci ildə, Finlandiyanın paytaxtı Helsinki şəhərində keçirilən “Ümumdünya Gənclərinin” mahnı festivalında sənət dünyasına ilk kövrək addımlarını ataraq start verən və daima yüksələn xətt üzrə Olimpə doğru inamla irəliləyən Müslüm Maqomayev ömrünün sonuna qədər enişin nə olduğunu hiss etmədi, əksinə, bütün qırx beş or zirvədə yaşadı. O, böyük dəqiqliklə yerinə bağlanan və dinamik qüvvəyə malik olan saat yayını xatırladırdı. Yarım əsrə yaxın davam edən bu, marafon yarışında o, çəkinmədi, ona qarşı olan haqsızlıqlara , çətinliklərə, paxıllıqlara, bir sözlə , həyatın müxtəlif və bütün neqativ kataklizmlərinə şərəflə sinə gərə bildi, həmişə çoxsaylı pərəstişkarlarının qibləgahı, bütü, sənəmi olmağı bacardı. Fransız ədibi Qustav Flober demişdi: “Bütə, sənəmə toxunmaq olmaz, əks təqdirdə, onun zəri sizin əlinizdə olacaqdı”. Bu mənada, Müslüm Maqomayev çox xoşbəxt insan idi. Onun həyatda qazandığı şöhrət, məşhurluq, ecazkar bariton səs, təbii xarici görkəm, çoxsaylı qadın pərəstişkarların məhəbbəti, gül-çiçək yağışı bir çoxlarında, belə, bir təsəvvür, belə, bir qıcıq yaradırdı ki, guya o, yaşından böyükdü… Ancaq müstəsna hal olaraq sifətin şişirtmə dərəcəsinə müraciət etmədən, tam əminliklə deyə bilərəm ki, Müslüm Maqomayev sadəcə olaraq bizim planetdən deyildi. Onun səsi ecazkar olduğu kimi, onun özü də, qeybdən gələn və yenidən ora qayıdan bir müqəddəsi xatırladırdı. Mən, bu fikirimdə yanılmıram…
1963-cü il Müslüm Maqomayev yaradıcılığının donüş nöqtəsi oldu. Biri-birinin ardınca gələn təkliflər onu Kremlin “Qurultaylar Sarayı”na, P.İ.Çaykovski adına Moskva Konsert Zalına, Lujniki İdman meydançasına, böyük informasiya mənbəyi hesab olunan Sovet İttifaqı Teleqraf Agentliyinin mətbuat mərkəzinə, mütəmadi təşkil olunan dövlət konsertlərinə gətirib çıxarmaqla bərabər, həm də görkəmli şəxslərin, dövlət xadimlərinin, ictimaiyyətin rəy, təklif və fikirlərinin hədəfinə, milyonlarla tamaşaçı auditoriyasının, futbol meydançalarının istinad nöqtəsi.
Müslüm Maqomayev yaradıcılığının ən əhəmiyyətli hissəsi onun opera və vokal sənətində bir ustad sənətkar kimi yetişməsi, daha doğrusu, cilallanması Milan şəhərinın “La Skala” teatrı ilə sıx bağlıdı. Bu, teatrın əvəzolunmaz xidmətlərini danmaq qeyri mümkündü . Teatrda təcrübə keçərkən o, vokal janrının ən incə, ən zərif hissəciklərinə, sirlərinə yiyələnə bildi. XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında İtaliyaya gələn müğənni, incəsənət və mədəniyyət xəzinəsinin beşiyi sayılan, bitməz və tükənməz incəsənət nümunələri ilə zəngin olan ölkədə yalnız ifa tərzi, səhnə mədəniyyəti, artistlik manerası və s. öyrənməklə kifayətlənmədi, o, həm də mənəvi, ruhi bilik dairəsini genişləndirdi , daha da zənginləşdirdi. Benyamin Cili, Cino Bekki, Tito Qobbi, Mario Del Monako
Müğənni Fiqaro, Skarpia, Mefistofel, Onegin ariyalarını çox gözəl və yüksək səviyyədə ifa etdi, olduqca böyük müvəffəqiyyətlər qazandı. Lakin qulaqbatırıcı bariton səslə estrada janrında qazandığı ağlasığmaz və təkrarolunmaz uğur onun opera karyerasına, opera peşəsinə sipər çəkdi, mane oldu. Bunu, müğənninin çox sevdiyi, yaradıcılığına böyük hörmət bəslədiyi, onun haqqında kitab yazdığı, radio və televiziya verilişləri hazırladığı və Qollivud tərəfindən opera səhnəsindən “oğurlanan” Mario Lansa da şamil etmək olar. Mario Lans və Müslüm Maqomayev – bu iki müğənninin həyat və yaradıcılığında eynilik, uyğunluq, həmçinin, paralellik görmək mümkündü , baxmayaraq ki, Lans tenor, Müslüm bariton idi.
