Якуб Колас

Крынiца

Можа, вы i не паверыце, што гэта ўсё праўда. Але цi так яно было, цi не так - спрачацца не буду. Скажу проста: гэтая крынiчка напэўна частавала сваёю вадою яшчэ вашых дзядоў-прадзедаў. Яе вада - найчысцейшыя слёзы веснавых хмарак, што ад узнiкнення свету ходзяць над зямлёю такiмi прыгожымi чародкамi. Яе беражкi - аксамiтныя межы, з-пад гэтых аксамiтаў ззяе золата жоўтых пяскоў.

А тыя землi, што ляжалi побач! Колькi хараства, колькi мудрага задумення было ў iх!

Не дзiва, што тут, каля крынiчкi, кiпела жыццё, бо кожнаму хацелася стаць блiжэй да вады, каб палюбавацца на сваё ўласнае хараство ў яе люстры, як гэта любiлi рабiць прыгожыя краскi. Другiм хацелася паслухаць цiкавую музыку, якую складалi дробненькiя хвалькi, скачучы з каменьчыка на каменьчык, трэцiя блукалi тут, каб крыху адпачыць у прахалодзе блiскучых хваль, чацвёртыя гарнулiся сюды - проста гледзячы на другiх.

Але крынiчка была такая скромная, такая сарамяжлiвая, што нават не зварачала ўвагi на сябе самую i нiколечкi не ганарылася сабою. Цякла i цякла сабе туды, куды несла яе нязнаная сiла, нават i не думаючы пра тое, якую важную ролю аб'яднання жыцця выконвала яна. А тая гара, што дала ёй пачатак жыцця, пазiрала на яе з любасцю i гордасцю мацi. Часамi яе жоўтыя камянiстыя схiлы асвятлялiся такою радасцю, такою ўсмешкаю здавалення, што ўсiм рабiлася лёгка, добра, цiха, мiрна. Найчасцей гэта здаралася тады, калi ўсё вакол пачынала абуджацца пасля ночы. З-за далёкiх рубяжоў зямлi, дзе неба так нiзка нахiляецца да яе, уздымалася залатая карона, яе агнявiстыя блiскучыя праменнi, як стрэлы, разляталiся па зямлi i па небе. Лясны жаваранак i салавейка ў цянiстых кустах старалiся навыперадкi павiтаць сонейка першымi, i песнi iх дрыжалi прыгожай музыкаю ў хвалях паветра цiхай ранiцы. I трудна было сказаць, хто з iх лепей спявае.

Але часы змянялiся i часамi нейкi смутак ахоплiваў гару. Тады яна агортвалася сiваю намёткаю i аб нечым моцна тужыла. Нiхто не ведаў, якiя прычыны засмучалi гэтую добрую горку. А гара-мацi, як вiдаць, думала аб далейшай долi свае дачкi. Чулае матчына сэрца адгадвала тое, чаго так часта не можа прадбачыць нават сталы розум, узбагачаны веданнем з'яў i ўмоў жыцця.

- Эх, дачушка, дачушка! - уздыхала гара.

- Чаго, матулечка, так цяжка ўздыхаеш? - пытала крынiчка.

- Эх, любачка! Ты яшчэ мала жывеш на свеце i шмат чаго не цямiш, блазнiца. А я, стоячы тут з незапомных часоў, навучылася бачыць тое, чаго не бачыш нi ты сама, нi гэтыя пышныя i крыху надзiманыя дубы, нi наогул усе большыя i меншыя тутэйшыя жыхары. Толькi людзi, i то не ўсе, а самыя сталыя, самыя разумныя з iх, што пiльна i пранiкнёна ўглядаюцца ў кнiгу жыцця зямлi, могуць трошкi разбiрацца ў гэтых справах.

- Што ж ты хочаш сказаць, матуля?

- Мiлая дачушка! Даўно я заўважаю, што ў зямлi дзеецца штось нядобрае. Чуе маё сэрца, што нейкая сiла рыхтуецца павясцi цябе па другой дарозе.

- А што можа рабiцца ў зямлi? - спытала здзiўленая i зацiкаўленая крынiчка. - Зямля такая спакойная, нерухомая, як быццам зусiм акамянела i застыла.

Слухалi травы, слухалi краскi, слухаў ракiтнiк i лазняк, птушкi, нават салавейка прыпынiў сваю песню i прыслухоўваўся да гэтай размовы. Усiм здавалася, што нiкога на свеце няма разумнейшага за крынiчку, бо аб такiх цiкавых i мудрых рэчах гаманiла з iмi яна! А тут i крынiчка шмат чаго не ведае. I ўсе замерлi - так уважлiва слухалi яны гэтую гаворку.

- Эх, неразумнае дзiцятка! - сказала гара. - Гэта толькi павярхоўнаму воку не вiдно нiчога. Зямля жыве, у яё жыццi многа-многа змен, толькi ж яны выяўляюцца так павольна, так непрыметна, i на першы погляд здаецца, што яна скончыла кола свайго iснавання. А ты вазьмi вецер: чаго толькi не робiць ён? А гэтыя прыгожыя хмаркi, што любяць так часта прапаўзаць над намi, каб адбiцца ў люстры твае чыстай вады! А iншыя схованыя ў нетрах зямлi сiлы! Але не ў гэтым справа, пра гэта мы пагаворым другiм разам. Справа ж у тым, што цябе хочуць павярнуць на другую дарогу.

- А чым жа, матуля, гэта кепска? Ну i пайду, i пабягу ў другiх берагах... Скажу табе, родная, мне i самой хацелася паглядзець на другiя краiны белага свету.

Засмуцiлася старая гара, пацямнелi яе прыгожыя схiлы, бо вечар павольна апускаўся на зямлю i за далёкiмi пагоркамi хавалася сонца.

- Я мушу перасцерагчы цябе, дачушка, - зноў сказала гара. - Наўперад ты добра падумай, а ўжо тады выбiрай свой лёс. Нiхто, дачушка, не можа стрымаць твайго жадання, i ты пойдзеш туды, куды цябе так цягне твая цiкавасць. Ты пойдзеш у другi бок, у другiя краi панясеш сваю ваду. Праўда, ты спаткаеш шмат новых з'яў, угледзiш тое, што табе i не снiлася. Але памятай, дачушка, успомнiш ты сваю старую матку, успомнiш аксамiты тваiх беражкоў i залатое сваё дно, i моцна-моцна пацягне цябе сюды, бо сярод чужынцаў ты згубiш свой воблiк, сатрэшся з твару зямлi. А я тут буду стаяць адна, i туга разлукi з табою высушыць маё сэрца. Ты паглядзi, вунь там, бачыш, стаяць горы, а на iх расце лес. Гэта ўсё мае сваячкi, i не сягоння-заўтра яны, таксама як i я, дадуць пачаткi новым крынiчкам. Яны будуць бегчы сюды, i калi б ты пачакала, дык яны злiлiся б з табою: нахiл зямлi якраз iдзе ў гэты бок. Тады б вы сталi магутнай ракою, i ў гурце вам не страшна было б кацiцца ў свет: вас нiхто не адолее, i вы не страцiце сябе на чужыне. Вы б ажывiлi ўвесь гэты край, ён стаў бы багатым на зайздрасць чужынцам.

I яшчэ скажу табе адно: калi ты пачуеш, як здрыганецца зямля, дык хутчэй, як мага, старайся перарэзаць, прабегчы абвал, якi ляжа ўпоперак твае дарогi, i ты пацячэш па старым жолабе. А не зробiш гэтага, дык ужо будзеш прымушана звярнуць на другую дарогу, куды цябе горне гэтае няяснае, такое павабнае жаданне навiны.

Вечар даўно кiнуў наметку шараватага змроку на зацiхаючую зямлю. Гара маўчала, цiха разважаючы аб чымсьцi. Поўны месяц устаў на небасхiле, усмiхнуўся, бы той падарожны, страцiўшы надзею на добрую долю; яго таемны i тужлiвы водблiск разлiўся над цiхiмi разлогамi зямлi i неба. Крынiчка ўсё бегла, гнала хвальку за хвалькай, поўная задумення.

Булькала i звiнела, як музыка, зачароўваючы зялёныя беражкi; залатыя мары снавалiся над пахiленымi галоўкамi прыгожых красак. Месячык падплыў яшчэ вышэй i кiнуў сваю касу ў лона крынiчкi i зачараваў яе. Цяпер ёй яшчэ мацней захацелася iсцi далёка, бо ёсць невыразнае хараство ў гэтых прыгожых далях, у гэтых няясных парываннях да невядомага.