Якiмi меркаваннямi кiраваўся дзядзька пры гэтым, я не магу ўявiць сабе i сёння. Пакiнуў ён лiтаратуру на гарышчы дома. Антось узяў яе пад сваю руку. Мы з сябрам перабiралiся на чаўне на востраў на возеры Мястра, супраць Новага Мядзела, на Замак, як яго называлi тады. Там, лежачы ў зацiшку, разглядвалi i чыталi тыя выданнi. Самае вялiкае ўражанне на нас зрабiла карыкатура на цара Мiкалая II, якi ў вельмi смешным выглядзе сядзеў на троне. А на другiм выданнi была намалявана пiрамiда, на ёй - царская ўлада: жандармерыя, палiцыя, папы, манахi, розныя падпанкi i, нарэшце, на самым версе царскi трон i сам цар. Ды цi мала было такiх карыкатур!
На многiх лiстоўках надрукавалi тэксты рэвалюцыйных вершаў i песень. Некаторыя з iх мы пазавучвалi на памяць. У адным вершы пра двухгаловага арла быў рэфрэн:
Я нашел, друзья, нашел,
Кто виновник бестолковый
Наших бедствий, наших зол:
Виноват во всем гербовый,
Двуязычный, двухголовый,
Всероссийский наш орел...
Пазней, у студэнцкiя гады, я даведаўся, што гэты верш склаў вядомы паэт В.С.Курачкiн, славуты перакладчык твораў Беранжэ на расейскую мову...
Антось быў старэйшы ад мяне гады на два i даваў мне свае тлумачэннi да многiх малюнкаў i тэксту, - напэўна яны не мелi кнiжнага бляску, але змест iх быў дужа жыццёвы...
У далейшым Антось паказваў некаторыя часопiсы рыбакам з вёскi Качэргi, у якой быў ягоны родзiч. I вось, вiдаць, там знайшоўся нейкi даносчык, якi паiнфармаваў аднаго прадстаўнiка мясцовай улады. Той папярэдзiў нашых бацькоў:
- Пiльнуйцеся! Вашыя дзецi "красныя" часопiсы цягаюць! Дазнаецца прыстаў будзе кепска!
Пасля гэтага мы свой набытак - рэвалюцыйную лiтаратуру больш нiкому не паказвалi.
Крамольная газета
У апошняга расейскага цара Мiкалая II спыталiся неяк аднойчы, як ён ставiцца да розных нацыянальнасцяў.
Цар адказаў так:
- Падазрона да палякаў, грэблiва да беларусаў i з поўнай пагардаю да жыдоў.
Такая ж была i царская "нацыянальная палiтыка". Пагарджаным двойчы i тройчы беларусам не дазвалялi друкаваць кнiгi i газеты на беларускай мове, не адчынялi для беларускага народа школ, у якiх дзецi маглi б вучыцца на сваёй роднай мове i, ужо канчаткова, нi ў якiм разе не дазвалялi чытаць на беларускай мове лекцыi ў вышэйшай школе. Тыя цары згiнулi, а мы, дзякуючы Кастрычнiцкай рэвалюцыi, маем цяпер усё: i кнiгi, i газеты, i школы, а беларуская мова прызнана роўнай з iншымi мовамi свету.
Дык цяпер апавяданне пра тое, як было цяжка знайсцi або выпiсаць беларускую газету за старым часам, - такое апавяданне можа здацца нейкай даўно забытай казкай.
Перш за ўсё беларускую газету было забаронена выпiсваць усiм людзям, якiя знаходзiлiся на дзяржаўнай службе. Выпiсаная i аплочаная газета даходзiла да падпiсчыкаў нерэгулярна, паасобныя нумары гублялi на пошце.
Хоць першая наша беларуская газета друкавалася ў маiм губернскiм горадзе, у Вiльнi, але я пра яе iснаванне даведаўся праз Пецярбург. Прыязджаючы ў госцi, нашы землякi прывозiлi i давалi чытаць нам паасобныя нумары гэтае газеты.
Газета ўсхвалявала мяне i расчулiла немаведама як. Толькi падумаць! На той мове, на якой размаўлялi дзяды, бабулi, бацькi, усе суседзi, надрукаваны артыкулы, апавяданнi, вершы. Як чароўную музыку ўспрымаў я гукi роднай мовы, як вялiкае свята быў для мяне той дзень, калi я ўпершыню пачытаў беларускую газету.
Папрасiўшы ў таты грошы, я падпiсаўся адразу на тры месяцы. Газета пачала прыходзiць у Мядзела акуратна. Тады начальнiкам пошты працаваў стары бальшавiк Грыдзюшка, якi пасля рэвалюцыi быў народным камiсарам пошты i тэлеграфа ў Беларускай ССР. У яго ж, дарэчы, навучаўся тэлеграфнай справе i мой старэйшы брат. На гэтай пошце газета не прападала. Але небяспека з'явiлася з другога боку. Да майго бацькi прыйшоў аднойчы ўраднiк.
- На твой адрас прыходзiць крамольная газета. Трэба такую справу спынiць.
Бацька адразу нават не зразумеў, пра што iдзе гаворка.
- Якая крамольная?!
- Ды "Наша Нiва" з Вiльнi.
- Якая ж яна крамольная, калi яе пошта возiць?
- Я табе даю добрую параду: спынi гэтую справу...
Але мы знайшлi спосаб даставаць рэгулярна газету. Наш сусед Бэрка ездзiў у Вiльню па тавары для мядзельскiх крамаў. Вось ён i прывозiў нам газету, i мы чыталi яе да самае вайны...
Хто пытае, той не блудзiць
Пайшлi мы аднойчы з Антосем Слабковiчам у грыбы за возера Баторын, у пушчу. Год быў грыбны, грыбоў хапала ўсюды, але там былi баравiкi надзвычайна прыгожыя, верасавiкi. Гэта значыць, што раслi яны ў пушчы каля верасовых дываноў, а то i на iх непасрэдна. Былi яны заўсёды мажныя, корань - бочачкай, галоўкi на iх не то што чорныя, а ледзь-ледзь цёмна-вiшнёвага колеру. З паляны на паляну, з другой - на трэцюю i прайшлi мы немалы край. Набралi паўнюткiя кошыкi, а кошыкi ў нас былi вялiкiя. Трэба iсцi дадому. Усё роўна з пушчы баравiкоў усiх не возьмеш нiяк. Выйшлi на дарогу, а ўваччу ў нас так баравiкi i мiльгацяць, так сваiмi галоўкамi i вабяць. I верасы, здаецца, полымем гараць, зiхацяць. Вось гэтае полымя нас, мабыць, крыху i асляпiла. Выйшаўшы на дарогу, пайшлi мы не ў той бок. Iшлi мы, iшлi, валаклi свае кошыкi. Ужо б i Баторын павiнен сваiмi хвалямi зашумець, а тут замест таго Баторына адкрылася зусiм iншая карцiна: на вялiкай нiбы паляне, а можа, пасецы, стаяць кладнiчкi, штабялькi пнёў смаляных, якiх мы нiколi не бачылi. За гэтымi кладнiчкамi нейкая пабудова, з якой праз комiн дым iдзе. А водар - жывы шкiпiнар, смала, дзёгаць...
Антось жа старэйшы ад мяне, той хоць ведае, што гэта такое:
- Смалакурня нейкая. Нават не скажу, дзе такая ёсць. Але калi дым iдзе, павiнен i смаляр быць.
Аж вось ён, выходзiць з-за тых кладнiчак Iцак Папыцак. Мы яму "дзень добры" даём, ён нам адказвае i пытаецца:
- Куды ж вы, хлопчыкi, iдзеце?
- У Мядзела, - кажам у адказ.
- У Мядзела?! - Тут жа ён павярнуўся да пабудовы i пачаў клiкаць. - Сорка, Сорка, кум а гэр!
Выбягае жанчына, мабыць, жонка.
- Зiрнi на iх, яны iдуць у Мядзела, - i паказвае рукой, у якi бок мы iдзём.
Жонка павяртаецца да пабудовы i пачынае крычаць:
- Рохка, Дворка, Додка, Арчык, - кум а гэр!
Неўзабаве з'яўляюцца ўсе названыя асобы, крыху замурзаныя, але даволi сiмпатычныя, асаблiва, на мой густ, Дворка. Калi яны ўсе сталi каля маткi, яна iм пачала тлумачыць:
