- Вы-ы?! - не сваiм голасам спытаўся пасланец Зямлi. Затым, памятаючы нядаўнiя сутычкi з аскалаўцамi, падазрона пераправерыў: - Прабачце за такое пытанне, але якiя словы ўтрымлiваў той сiгнал?..

Алесь слова ў слова, лiтара ў лiтару пераказаў тэкст i дадаў:

- Нiхто, акрамя мяне, на гэтай планеце не ведае пра сiгнал...

Iван моцна пацiснуў руку новаму сябру.

- Даруйце яшчэ раз за нашу падазронасць! I дзякуй вам за сустрэчу! Што мы павiнны рабiць цяпер?..

- Па-першае, трэба паставiць ваш лятальны апарат вунь у тую нiшу пад абрывам i замаскiраваць, а пасля гэтага я запрашу вас да сябе.

Iван хуценька падбег да капсулы:

- Якая ўдача! Гэта той, хто паслаў нам свой сiгнал. I ўвогуле, бачна, што ён чалавек надзейны i сапраўдны сябар, без якога нам не абысцiся!..

Выканаўшы работу па маскiроўцы капсулы, трое сяброў падышлi да скалы, дзе Алесь адкацiў даволi вялiкi камень, пацягнуў на сябе тое, што аказалася закамуфлiраванымi пад колер скалы дзвярыма, i ўсе апынулiся ў незвычайным пакоi.

- Вось дык да! - з захапленнем усклiкнуў Iван. Потым убачыў тут i нейкую апаратуру, якая сваiм выглядам напамiнала хронiку шматгадовай даўнiны.

- I адсюль?! Адсюль вы паслалi свой сiгнал?! Пры дапамозе гэтага (ледзь не вырвалася "хламу")... гэтай тэхнiкi?!

Алесь спакойна i з годнасцю пацвердзiў:

- Адсюль. Пры дапамозе гэтага хламу, як вы i падумалi...

- Прабачце, - прымiрэнча сказаў Iван, - з вашага боку гэта навуковы подзвiг... А нашы адказы вы не атрымлiвалi?

- На жаль, усё, што мне ўдалося выцiснуць з гэтай састарэласцi, дык толькi аднабаковую сувязь. Перадаць штосьцi можна, прыняць - немагчыма.

- Мы вам дапаможам! Вось-вось прыляцiць новы карабель...

Iсаеў перапынiў сябра:

- Свае навукова-тэхнiчныя дыспуты працягнеце пазней! Спачатку - агульнае азнаямленне. Мы нiчога не ведаем пра вашу планету, пра вашых людзей!

- Людзей?! - раптоўна панiк Алесь. - А вас не скалыхнула тое, што ваша зброя аказалася бяссiльнай перад гэтымi "людзьмi"?

- Для нас гэта адна з асноўных загадак вашай планеты...

- Нашай?! - даволi холадна перапытаў Алесь. - Не, гэта не наша планета! Гэта - месца нашай высылкi! Выгнання!

- Прабачце, - як можна мякчэй пачаў Iван, - мы шчыра жадаем разабрацца, што тут да чаго, а нашы пытаннi абураюць вас... абражаюць вашу душу...

- Душу?! - яшчэ больш узвiнчана перабiў Алесь. Потым памаўчаў i сарамлiва павiнавацiўся: - Гэта вы мяне прабачце... Я размаўляю з вамi як з людзьмi, дасведчанымi ў нашых сумных справах, як з людзьмi, якiя вiнаватыя ў нашай безнадзейнасцi... Прабачце...

Iсаеў пяшчотна паклаў руку на плячо Алеся i цiха прапанаваў:

- Мы сапраўды нiчога тут не разумеем... Вы самi вырашыце, што можна нам расказаць, каб меней кранаць болем ваша сэрца...

Алесь пагадзiўся:

- Добра. Я раскажу вам усё,i, калi стома дазваляе вам слухаць, набярыцеся цярпення...

Усе селi ў пацёртыя, але глыбокiя i ўтульныя крэслы i - адны падрыхтавалiся слухаць, другi - распавядаць.

- Пачну з самага нечаканага для вас. Вы спыталiся, што гэта за людзi... што мы за людзi... Так?

Зямляне, баючыся перарваць распавядальны маналог свайго сябра, у знак згоды моўчкi кiўнулi галовамi.

- Дык вось, - працягваў Алесь, - мы - не людзi. Мы зусiм не людзi!

- Як не людзi?! - у адзiн голас усклiкнулi зямляне, забыўшыся на неперарыванне маналога. - А хто ж вы?!.

- Мы? - горка ўсмiхнуўся Алесь. - Мы - душы людзей, якiх даўно няма ў жывых. Так даўно, што нiхто з нас не памятае, калi мы пакiнулi смяротнае сваё цела i ператварылiся ў мiраж, прывiд, паветра...

Гаспадар падскальнага пакоя памаўчаў, назiраючы, як у яго новых сяброў шырока раскрылiся раты i палезлi на лоб вочы. Убачыўшы, што зямляне нiбы ператварылiся ў камень, спытаўся:

- Цяпер вам зразумела, чаму ваша зброя нiкога не забiла, нават не паранiла? Душа - бессмяротная! Яе забiць немагчыма!

- Што?! Тут, на планеце Аскал, адны душы?! Душы, якiя размаўляюць, нешта робяць, нават страляюць?!

- О-о! Гэта доўгая гiсторыя, - сумна працягваў Алесь. - Але раз ужо я пачаў распавядаць, неабходна давесцi да канца маю споведзь, iнакш у вас будзе больш пытанняў, чым адказаў на iх.

Сухiн i Iсаеў не варухнулiся, быццам самi зрабiлiся аднымi з тых, хто насяляе гэту незвычайную планету.

Алесь працягваў:

- Шмат чаго я i мы ўсе тут не памятаем. Прайшло нямала стагоддзяў з дня нашага пакарання. Няма горшых пакутаў, чым вечны роспач i мiтусенне душы, бо i ў душы павiнна быць сваё ўмiратварэнне i ўладкаванне. Вам гэтага не зразумець...

- Чаму?.. - каб не маўчаць, абстрактна спытаў Iсаеў.

А Алесь распавядаў далей:

- Трагедыя яшчэ i ў тым, што не ўсе прагнуць успакаення i ўмiратварэння. Напрыклад, тыя, хто сёння пры ўладзе, з усiх сiл стараюцца замiтусiць, забаламуцiць усiх, бо ў гэтым яны знаходзяць свае iснаванне.

- А хто пакараў вас? - цiха пацiкавiўся Iван.

- Пакараць цэлы народ такiм чынам здольны толькi той, пра каго мы, у свой час, забылiся, ад каго адвярнулiся... Але думаю, што пакаранне пачалося з нас самiх. Мы самi сябе пакаралi... Калiсьцi, шмат вякоў назад, мы, людзi адной нацыi, адной дзяржавы, наперакор усяму свету пайшлi не ўперад, а, патаптаўшыся на месцы, накiравалiся назад. Кiнуўшы пад ногi здабыткi продкаў, збэсцiўшы сваю гiсторыю, сваё мiнулае, мы, неяк непрыкметна для сябе, забылiся - хто мы! Забылiся пры жыццi! Ля могiлак бацькоў! На святой сваёй зямлi! Мы замуцiлi, забрудзiлi свае вытокi, мы павысушвалi свае каранi!

Такое, як аказалася пазней, не праходзiць бясследна, не даруецца. Забыўшыся, хто мы, - мы павярнулi вочы ў бок штучных цэннасцяў, мы смяялiся над такiмi паняццямi, як духоўнасць, душа, мы, па сутнасцi, адмовiлiся ад душы, прадалi яе тагачасным заклiкам i заклiнанням шаманскай, чужой iдэалогii.

Чалавек без душы - горш iржавага робата, ён, калi што i робiць, - робiць бяздумна, зацюкана, нятворча. А калi дадаць да гэтага, што бяздушны чалавек робiць яшчэ i пад вечным страхам, - можна сабе ўявiць, да якога заняпаду мы дайшлi. Нас апанавалi хваробы, катастрофы, голад, жорсткасць. Нас пачалi касiць эпiдэмii, мор. Мы дэградыравалi i знiклi...

Iсаеў i Сухiн ад жаху не маглi варухнуцца. Iван, прыйшоўшы ў сябе, ледзь чутна спытаўся:

- Ну а яны, тагачасныя вашы кiраўнiкi, няўжо не разумелi, што быць творцам можа толькi свабодны, разняволены чалавек, пазбаўлены страху?