- Паслухайце, вы проста дурнiчка, ну што вам стане?

Яна вiдавочна абурылася i адказала:

- Не, даражэнькi, бываюць моманты, калi такое не дапускаецца. А тут гэта было б проста паскудства.

Ён, мусiць, не зразумеў яе i запытаў - чаму? Гэта дарэшты ўзлавала Пампушку, i яна павысiла голас:

- Чаму? Да вас не даходзiць чаму? Калi прусы ў доме, можа, у суседнiм пакоi нават?!

Карнюдэ змоўк. Патрыятычная цнота шлюхi, якая не дапускала нiякай iнтымнай ласкi таму, што вакол былi ворагi, пэўна, абудзiла ў яго сэрцы рэшткi чалавечай годнасцi, бо ён толькi пацалаваў яе i крадком вярнуўся ў свой пакой.

Люазо ў сама гуллiвым настроi адарваўся ад замочнай шчылiны, зрабiў антраша, надзеў начны каўпак, падняў коўдру, пад якой тулiлася яго сухарэбрая сяброўка, i, абудзiўшы яе пацалункам, прашаптаў:

- Ты мяне любiш, ясачка?

Ва ўсiм доме запанавала цiша. Але неўзабаве аднекуль, - можа, са склепа, а можа, i з вышак, - данёсся магутны, аднастайны мерны храп, глухi, працяглы гул, быццам дзесьцi пад вялiкiм цiскам кiпеў паравы кацёл. Гэта спаў пан Фалянвi.

Вырашана было выехаць на другi дзень а восьмай ранку, i да гэтага часу ўсе сабралiся на кухнi; але дылiжанс, брызентавы верх якога быў укрыты тоўстым слоем снегу, самотна стаяў пасярод двара, без коней i без фурмана. Дарэмна шукалi яго i ў стайнi, i ў клунi, i ў карэтнай: фурман прапаў. Тады мужчыны вырашылi абысцi пасёлак i неадкладна рушылi за вароты. Яны апынулiся на плошчы з цэркаўкай у глыбiнi, абапал мясцiлiся два шэрагi нiзкiх дамоў, дзе можна было ўгледзець прускiх салдатаў. Першы, якога яны заўважылi, абiраў бульбы. Другi, трохi далей, мыў цырульню. Трэцi, зарослы барадою да самых вачэй, сiлiўся супакоiць расплаканае немаўля, усё пакалыхваў яго на каленях i цалаваў у галоўку; мажныя сялянкi, чые мужы былi "ў дзейнай армii", знакамi тлумачылi сваiм паслухмяным пераможцам, што яны мусiлi зрабiць: накалоць дроў, згатаваць суп, змалоць каву, адзiн салдат нават мыў бялiзну сваёй гаспадынi, зусiм нямоглай бабулi.

Здзiўлены граф загаварыў з дзякам, якi выйшаў з дома кюрэ. Стары царкоўны пацук адказаў яму:

- О, гэтыя не злыя; кажуць, яны не прусакi. Аднекуль далей, я нават i не ведаю скуль; i ў iх ва ўсiх засталiся дома жонкi ды дзецi; iм, канешне, вайна не радасць, што тут казаць. Напэўна, i там плачуць па мужыках; i там нэндзы ад усяго гэтага будзе не меней, чым у нас. Тут пакуль што не даводзiцца надта наракаць, таму што яны не чыняць зла i працуюць, як у сябе дома. Ведаеце, пане, бедныя людзi павiнны памагаць адзiн аднаму... Вайну ж распачынаюць багацеi.

Карнюдэ, абураны прыязнасцю, якая ўсталявалася памiж пераможцамi i пераможанымi, пайшоў назад, намераны лепей адседжвацца ў заезным двары. Люазо кiнуў жарцiк:

- Яны пакрываюць страты насельнiцтва.

Пан Карэ-Лямадон сур'ёзна запярэчыў:

- Яны пакрываюць выдаткi.

А фурман усё не яўляўся. Нарэшце яго адшукалi ў пасялковай кавярнi, дзе ён па-братэрску дзялiў стол з дзеншчыком прускага афiцэра. Граф запытаўся:

- Хiба вам не загадвалi запрэгчы а восьмай?

- Загадвалi. А потым загадалi iншае.

- Што iншае?

- Увогуле не запрагаць.

- Хто даў вам такi загад?

- А Божа! Ды прускi камендант.

- Чаму?

- А я ведаю? У яго папытайцеся. Мне забаронена запрагаць - я i не запрагаю. Вось i ўсё.

- Ён сам сказаў вам гэта?

- Не, пане, гэты загад мне перадаў ад яго iменi карчмар.

- Калi?

- Учора вечарам, я акурат укладваўся спаць.

Трое пасажыраў вярнулiся дужа занепакоеныя.

Хацелi пагаварыць з панам Фалянвi, але служанка адказала, што з-за астмы гаспадар нiколi не ўстае раней дзесятай. Ён катэгарычна забаранiў будзiць яго раней, хiба што надарыцца пажар.

Хацелi былi пабачыцца з афiцэрам, аднак выявiлася, што гэта абсалютна немагчыма, бо хоць ён i жыў тут жа, у заезным двары, але толькi пан Фалянвi меў права гаварыць з iм пра цывiльныя справы. Вырашылi чакаць. Жанчыны разышлiся па сваiх пакоях i занялiся ўсякiмi дробязямi.

Карнюдэ ўладкаваўся ў кухнi каля высокага камiна, дзе палала яркае полымя. Ён загадаў паставiць побач столiк, прынесцi бутэльку пiва i дастаў з кiшэнi люльку, якая карысталася сярод дэмакратаў амаль такою ж павагай, як i ён сам, нiбыта служачы Карнюдэ, яна служыла самой радзiме. Гэта была цудоўная пенкавая люлька, выдатна абкураная, такая ж чорная, як зубы ў яе ўладальнiка, але пахкая, выгнутая, блiскучая, якая так натуральна глядзелася ў яго руцэ, так дапаўняла яго аблiчча. I ён замёр, прыкоўваючы позiрк то да полымя, то да пены, якая каранавала куфаль, i пасля кожнага глытка задаволена запускаў доўгiя худыя пальцы ў свае доўгiя сальныя валасы ды абсмоктваў махры пены з вусоў.

Люазо, нiбыта каб размяць ногi, падаўся да мясцовых гандляроў прыстройваць сваё вiно. Граф i фабрыкант завялi гамонку пра палiтыку. Яны абмяркоўвалi будучыню Францыi. Адзiн усе спадзяваннi ўскладаў на арлеанцаў, другi - на невядомага ратаўнiка, на героя, якi з'явiцца ў сама скрутны момант: на якога-небудзь дзю Геклэна цi на Жану д'Арк - хто ведае? Напалеона I. Ах, калi б наследны прынц не быў такi малады! Карнюдэ слухаў iх i ўсмiхаўся з выглядам чалавека, якому ведамы таямнiцы лёсу. Водар ад яго люлькi поўнiў усю кухню.

Калi прабiла дзесяць, з'явiўся пан Фалянвi. Усе памкнулiся да яго з роспытамi; але ён тройчы запар, без нiякiх змен, паўтарыў:

- Афiцэр сказаў мне гэтак: "Пан Фалянвi, забаранiце запрагаць заўтра карэту гэтых падарожных. Я не хачу, каб яны паехалi без майго дазволу. Вы зразумелi? Тады ўсё".

Вырашана было пагаварыць з афiцэрам. Граф паслаў яму сваю вiзiтную картку, на якой пан Карэ-Лямадон дадаў сваё прозвiшча i ўсе свае званнi. Прусак загадаў адказаць, што ён прыме гэтых людзей пасля снедання, гэта значыць, каля гадзiны дня.

З'явiлiся панi; нягледзячы на агульную трывогу, падарожнiкi перакусiлi. Пампушка, здавалася, захварэла i была моцна занепакоеная.

Калi дапiвалi каву, па графа i фабрыканта прыйшоў дзяншчык.

Люазо таксама пайшоў з iмi; паспрабавалi выцягнуць i Карнюдэ, каб надаць вiзiту болей урачыстасцi, але той горда заявiў, што ўвогуле не жадае мець нiякiх стасункаў з немцамi, заказаў яшчэ адну бутэльку пiва i зноў усеўся на аблюбаванае месца.

Мужчыны ўтрох паднялiся на другi паверх i былi заведзены ў сама лепшы пакой заезнага двара, дзе iх i прыняў прускi афiцэр; захутаны ў пунсовы халат, напэўна, украдзены ў пакiнутым доме якога-небудзь буржуа з не дужа развiтым густам, афiцэр сядзеў у крэсле, задраўшы ногi на рашотку камiна i курачы доўгую фарфоравую люльку. Ён не ўстаў, не павiтаўся, не глянуў на вiзiцёраў. Ён дэманстраваў найдасканалы ўзор хамства, уласцiвага салдафону-пераможцу. Па якой хвiлiне маўчання ён нарэшце спытаўся: