- Спачатку я намервалася застацца, - сказала яна. - Прыпасаў дома было поўна, i па мне лепей было б кармiць некалькi салдатаў, чым перцiся немаведама куды ў свет. Але калi я пабачыла iх, гэтых прусакоў, то ўжо не магла саўладаць з сабою! Усё ўва мне так i пераварочвалася ад злосцi, я цэлы дзень праплакала ад сораму. Ох, была б я мужчынам, я iм паказала б! Я глядзела ў акно на гэтых свiнтухоў у вастраверхiх касках, а пакаёўка трымала мяне за рукi, каб я не пашпурляла iм на галовы ўсю маю мэблю! Потым яны з'явiлiся да мяне на пастой, i я першага ж ухапiла за горла. Задушыць немца не цяжэй, чым каго другога! I я б яго прыкончыла, калi б мяне не адцягнулi за валасы. Пасля гэтага давялося хавацца. А як толькi надарылася магчымасць, я выехала - i вось я тут.
Усе хвалiлi яе. Яна адразу вырасла ў вачах у сваiх спадарожнiкаў, якiя не выявiлi такой адвагi; Карнюдэ, слухаючы яе, усмiхаўся адабральнай i зычлiвай усмешкай апостала: гэтак святар слухае набожнага чалавека, якi славiць Бога, бо пышнабародыя дэмакраты зрабiлiся такiмi самымi манапалiстамi ў дачыненнi да патрыятызму, як свяшчэннаслужыцелi - у пытаннях набожнасцi. Потым ён загаварыў павучальным тонам, узнёсла, засвоеным з пракламацый, якiя штодня расклейвалiся на сценах, i завяршыў красамоўнай тырадай, якою бязлiтасна расправiўся з "гэтай падлай Бадэнге"!
Але Пампушка зазлавалася: яна была банапартыстка. Яна запунсавела, як вiшня, i, заiкаючыся ад абурэння, вымавiла:
- Хацела б я пабачыць вас на яго месцы! Вы лепшыя былi б, то дзiва! Ды гэта ж вы i прадалi яго! Калi б Францыяй кiравалi штукары накшталт вас, толькi б i заставалася - уцякаць без аглядкi!
Непарушны Карнюдэ, як i раней, усмiхаўся пагардлiва, але адчувалася, што вось-вось выбухне сварка; тут умяшаўся граф i не без цяжкасцi супакоiў разгневаную жанчыну, уладна заявiўшы, што любое шчырае перакананне заслугоўвае павагi. Мiж тым графiня i фабрыкантава жонка, якiя ў душы, як i ўсе пачцiвыя людзi, падсвядома насiлi нянавiсць да Рэспублiкi i дужа ўласцiвую ўсiм жанчынам цягу да прыдворнай мiшуры i дэспатычных манархаў, адчулi мiжвольную сiмпатыю да гэтай прастытуткi, якая трымалася з зайздроснаю годнасцю i выказвала пачуццi, якiя апаноўвалi i iх.
Карзiна была спарожнена. Удзесяцёх яе лёгка спустошылi i толькi пашкадавалi, што яна малаватая. Размова доўжылася яшчэ пэўны час, хоць i стала меней ажыўленая, як толькi кончылася яда.
Вечарэла, змрок спакваля гусцеў; пры страваваннi холад заўжды робiцца асаблiва адчувальны, i Пампушка дрыжала, нягледзячы на сваё сальца. Панi дэ Брэвiль прапанавала ёй сваю грэлку, у якую ўжо адзiн раз падкладвала вугаль; Пампушка адразу згадзiлася, бо ногi ў яе ўжо зусiм заледзянелi. Панi Карэ-Лямадон i панi Люазо аддалi свае грэлкi манашкам.
Фурман запалiў лiхтары. Яны ярка асвяцiлi воблачка пары над потнымi крыжамi караннiкоў i снег абапал дарогi, якi бясконцым сувоем слаўся ў рухомым водблiску iх агнёў.
У дылiжансе ўжо нiчога нельга было разгледзець; неспадзявана ў кутку, дзе сядзелi Пампушка i Карнюдэ, узнiк нейкi рух; Люазо, якi пiльна ўзiраўся ў цемру, падалося, што барадач рэзка адхiснуўся, быццам атрымаў моцны тумак.
Уперадзе на даляглядзе паказалiся дробныя агеньчыкi. Гэта быў Тот. Ехалi ўжо адзiнаццаць гадзiн, а калi дадаць дзве гадзiны, патрачаныя на чатыры супынкi, каб пакармiць коней i даць iм перадыхнуць, дык выходзiла ўсе трынаццаць. Дылiжанс уехаў у мястэчка i спынiўся каля "Гандлёвага гатэля".
Дзверцы расчынiлiся. I раптам пасажыры здрыганулiся, пачуўшы добра знаёмы гук: бразгат аб дол шаблi. I ў той жа момант рэзкi голас нешта крыкнуў па-нямецку.
Нягледзячы на тое, што дылiжанс спынiўся, нiхто з пасажыраў не крануўся з месца; усе быццам баялiся, што варта iм выйсцi, як iх адразу пазабiваюць. З'явiўся фурман з лiхтаром у руцэ i знянацку асвяцiў у карэце два шэрагi перапалоханых твараў з раскрытымi ратамi i шырока расплюшчанымi ад здзiўлення i жаху вачамi.
Побач з фурманам у яркай паласе святла стаяў нямецкi афiцэр - высокi, бялявы малады чалавек, надзвычай тонкi, упяты ў мундзiр, як панна ў гарсэт; пляскатая лакавая фуражка, надзетая набакiр, надавала яму аблiчча пасыльнага з ангельскага гатэля. Даўжэзныя i шорсткiя вусы, якiя паступова ўтанчалiся i пераходзiлi ў адзiную валасiну, такую тонкую, што канца яе нельга было ўбачыць, быццам гнялi на рот, адцягвалi ўнiз шчокi i куточкi вуснаў.
Звяртаючыся да падарожнiкаў на французскай мове з эльзаскiм вымаўленнем, ён рэзкiм тонам прапанаваў iм выйсцi:
- Прашу фыхацiць, панове!
Першыя падпарадкавалiся манашкi - з паслушэнствам набожнiц, прызвычаеных да пакоры. Потым выйшлi граф з графiняй, за iмi фабрыкант з жонкай, потым Люазо, якi наперад прапусцiў сваю мажную палову. Выходзячы з дылiжанса, Люазо - хутчэй з асцярогi, чым з ветлiвасцi - сказаў афiцэру:
- Добры вечар, пане.
Але той з нахабствам усемагутнага чалавека глянуў на яго i нiчога не адказаў.
Пампушка i Карнюдэ, хоць i сядзелi пры самых дзверцах, выйшлi апошнiя, зрабiўшы строгi i ганарысты выгляд перад тварам ворага. Пампушка з усяе сiлы старалася не выдаваць сваiх пачуццяў i быць спакойнай; дэмакрат змрочна патузваў рукой сваю вялiкую рыжаватую бараду. Абое iмкнулiся захаваць годнасць, разумеючы, што пры падобных сустрэчах кожны ў пэўнай ступенi з'яўляецца прадстаўнiком роднай краiны; iх абурала падатлiвасць спадарожнiкаў, i Пампушка хацела паказаць, што ў ёй болей гордасцi, чым у яе суседак па карэце, шляхетных жанчын, а Карнюдэ, разумеючы, што ён абавязаны быць узорам паводзiн, усёй сваёй паставай сведчыў, што прадаўжае выконваць мiсiю супрацiўлення, якую ён распачаў з перакопвання дарог.
Усе зайшлi ў прасторную кухню заезнага двара, i тут немец запатрабаваў падпiсаны камендантам Руана дазвол на выезд, дзе былi пазначаны прозвiшчы, фiзiчныя прыкметы i род заняткаў усiх падарожных; ён доўга разглядваў кожнага па чарзе, звяраў людзей з тым, што было пра iх напiсана.
Потым ён адрывiста кiнуў:
- Топра, - i знiк.
Усе з палёгкай уздыхнулi. Зноў захацелася есцi, заказалi вячэру. На яе прыгатаванне спатрэбiлася паўгадзiны; пакуль дзве служанкi займалiся гэтым, падарожнiкi пайшлi глядзець пакоi для начлегу. Усе яны размяшчалiся ўздоўж калiдора, якi ўпiраўся ў цьмяныя зашклёныя дзверы з красамоўным нумарам.
