Вядома, знайсцi чалавека ў саразеках велькi цяжка, чалавек тут пясчынка, але калi пры iм вялiкая чарада, што займае шырокi прастор, то рана цi позна заўважыш з краю жывёлiну, а потым знойдзеш статак, а пры iм пастуха. На гэта i спадзявалася Найман-Ана.
Але пакуль што нiдзе нiчога не знаходзiла. I ўжо стала са страхам думаць, цi не перагналi гэты статак у iншае месца або яшчэ горш - цi не адправiлi жуаньжуаны гэтых вярблюдаў усiх разам на продаж у Хiву цi Бухару. Цi вернецца пастух з такiх далёкiх краёў?.. Калi мацi выязджала з аула знямоглая ад смутку i сумненняў, аб адным толькi марыла - убачыць сына жывым, няхай ён будзе манкурт або яшчэ хто, няхай не памятае нiчога i не разумее, але няхай будзе гэта яе сын, жывы, проста жывы... Хiба гэтага мала! Але паглыбiўшыся ў саразекi, прыблiжаючыся да месца, дзе мог аказацца той пастух, якога сустрэлi нядаўна купцы, што праходзiлi тут караванам, яна ўсё больш i больш баялася сустрэць сына, такога, скалечанага, не ў сваiм розуме, гэты страх наводзiў на яе скруху i прыгнятаў. I тады яна малiла бога, каб гэта быў не ён, не яе сын, а другi няшчасны, яна гатова была пакорна змiрыцца з тым, што сына няма i не можа быць жывога. А едзе яна толькi дзеля таго, каб паглядзець на манкурта i пераканацца, што спадзявалася яна дарэмна, i, пераканаўшыся, вернецца, i перастане мучыцца, i будзе дажываць свой век, як наканаваў лёс... Але пасля зноў невыносны смутак нараджаў жаданне знайсцi ў саразеках не каго-небудзь, а свайго сына, што б гэта нi значыла...
Так, перамагаючы адно пачуццё другiм, яна пераехала праз наступны пакаты доўгi ўзгорак i раптам убачыла вялiкую чараду вярблюдаў, што вольна пасвiлiся на шырокiм доле. Бурыя вярблюды хадзiлi сярод дробнага кустоўя i зарасляў вярблюджых калючак, абгрызаючы iх вяршкi. Найман-Ана прыспешыла як толькi магла сваю Акмаю, - тая пусцiлася з усiх ног, - сэрца мацеры зайшлося ад радасцi, што нарэшце яна знайшла чараду, пасля яна ўся задрыжала ад страху, што зараз убачыць сына, ператворанага ў манкурта. Пасля зноў узрадавалася i ўжо не магла зразумець сябе.
Вось яна пасецца, чарада, але дзе ж пастух? Павiнен быць недзе тут. I ўбачыла на другiм краi далiны чалавека. Здалёк не разабраць было, хто ён. Пастух стаяў з доўгiм посахам, трымаючы на повадзе верхавога вярблюда з паклажай, i спакойна глядзеў з-пад насунутай шапкi на яе прыблiжэнне.
I калi прыблiзiлася, калi пазнала сына, не памятала Найман-Ана, як скацiлася са спiны вярблюдзiцы. Здалося ёй, што яна ўпала, але цi да таго было!
- Сын мой, родны! Я шукаю цябе кругом! - яна кiнулася да яго так, нiбы iх раздзяляла нешта непраходнае. - Я твая мацi!
I адразу ўсё зразумела i зарыдала, топчучы зямлю нагамi, горка i страшна скрывiўшы дрыжачыя губы, стараючыся супакоiцца i не ў сiлах саўладаць з сабой. Каб не ўпасцi, чэпка схапiлася за плячо сына i ўсё плакала i плакала, аглушаная горам, якое даўно навiсла i цяпер абрынулася, падмяла яе пад сябе i схавала. I, плачучы, углядалася праз слёзы, праз налiплыя пасмы сiвых мокрых валасоў, праз дрыжачыя пальцы, якiмi размазвала дарожны пыл па твары, углядалася ў знаёмыя рысы сына i ўсё хацела злавiць яго пагляд, усё яшчэ чакаючы, спадзеючыся, што ён пазнае яе, гэта ж так проста - пазнаць сваю мацi!
Але яе з'яўленне для яго нiчога не значыла, нiбы яна была тут пастаянна i кожны дзень наведвала яго ў стэпе. Ён нават не спытаў, хто яна i чаму яна плача. У нейкi момант пастух зняў з пляча яе руку i пайшоў, цягнучы за сабой неразлучнага верхавога вярблюда з ношай, на другi бок чарады, каб паглядзець, цi не вельмi далёка адбегся маладняк, што гарэзаваў на прыволлi.
Найман-Ана засталася на месцы, прысела на кукiшкi, усхлiпваючы, зацiскаючы твар рукамi, i так сядзела, не падымаючы галавы. Потым неяк сцiхамiрылася, пайшла да сына, стараючыся быць спакойнай. Сын-манкурт як нi ў чым не бывала няўцямна i раўнадушна паглядзеў на яе з-пад насунутай на вочы шапкi,i нешта як усмешка мiльгнула на яго змучаным, да чарнаты абветраным, абсiвераным твары. Але вочы, беспрасветна абыякавыя, засталiся адлучанымi ад усяго на свеце.
- Сядай, пагаворым, - цяжка ўздыхнуўшы, сказала Найман-Ана. I яны селi на зямлю.
- Ты пазнаеш мяне? - спытала мацi.
Манкурт адмоўна пахiтаў галавой.
- А як цябе зваць?
- Манкурт, - адказаў ён.
- Гэта цябе цяпер так называюць. А ранейшае iмя сваё памятаеш? Успомнi сваё сапраўднае iмя.
Манкурт маўчаў. Мацi бачыла, што ён намагаецца ўспомнiць - на пераносiцы ад напружання выступiлi буйныя кроплi поту i вочы завалаклiся дрыготкiм туманам. Але перад iм узнiкла, вiдаць, глухая, непрабiваемая сцяна, i ён не мог яе пераадолець.
- А як звалi твайго бацьку? А сам ты хто, адкуль родам? Дзе ты нарадзiўся, хоць ведаеш?
Не, ён нiчога не памятаў i нiчога не ведаў.
- Што яны зрабiлi з табой! - прашаптала мацi, i зноў губы яе мiжволi задрыжалi, i, задыхаючыся ад крыўды, гневу i гора, яна зноў пачала ўсхлiпваць, дарэмна стараючыся сябе супакоiць. Гора мацi нiяк не трывожыла, не кранала манкурта.
- Можна забраць зямлю, можна забраць i багацце, можна забраць i жыццё, прамовiла яна ўслых, - але хто прыдумаў, хто адважваецца пасягаць на памяць чалавека?! О божа, калi ты ёсць, як навёў ты на такое людскi розум? Хiба мала зла на зямлi i без гэтага?
I тады сказала яна, гледзячы на сына-манкурта, сваё слова смутку, вядомае цяпер усiм, пра сонца, пра бога, пра сябе, яго пераказваюць, хто ведае, i цяпер, калi загавораць аб саразекскай гiсторыi.
I тады яна пачала свой плач, якi i да гэтага часу ўспамiнаюць людзi:
- Мен ботасы олген боз мая, тулыбын келiп iскеген...*
* Я няшчасная вярблюдзiца, што прыйшла ўдыхнуць пах шкуры вярблюдзяняцi, набiтага саломай.
I тады вырвалiся з душы яе доўгiя няўцешныя жальбы сярод пустынных бяскрайнiх саразекаў...
Але нiшто не магло патрывожыць сына яе, манкурта.
I тады вырашыла Найман-Ана не распытваць, а расказаць, пераканаць яго, хто ён ёсць.
- Тваё iмя Жаламан. Ты чуеш? Ты - Жаламан. А бацьку твайго звалi Даненбай. Хiба ты не памятаеш бацьку? Ён жа, калi ты быў яшчэ дзiцём, вучыў цябе страляць з лука. А я твая мацi. А ты мой сын. Ты з племя найманаў, зразумеў? Ты найман...
Усё, што яна яму гаварыла, ён выслухаў без усякай цiкавасцi да яе слоў, нiбы яна нiчога не паведамляла. Гэтак ён слухаў, напэўна, стракатанне конiка ў траве.
