Адначасова паўсюль пачалi зьяўляцца пераклады Бiблii на нацыянальныя мовы. У 1466 годзе ў Страсбургу выйшла Бiблiя на нямецкай мове, а праз 5 гадоў першая iтальянская Бiблiя i францускi пераклад Новага Запавету. У 1475 годзе пабачыла сьвятло чэская Бiблiя, пасьля галяндзкая i каталянская (мова адной зь дзяржаваў на Пiрэнэях).
Эразм Ратэрдамскi пiсаў двума дзесяцiгодзьдзямi пазьней: "Я хацеў бы, каб Бiблiю пераклалi на ўсе мовы, каб яе чыталi i разумелi ня толькi шатляндзцы i iрляндзцы, але таксама туркi i сарацыны. Я жадаў бы, каб араты сьпяваў вершы зь Бiблii, iдучы за плугам, ткач паўтраў iх пры стуку кроснаў, а падарожнiк бавiў сябе эвангельскiмi аповядамi пад час доўгай дарогi". I гэтае жаданьне знаходзiла жывы водгук у сэрцах многiх сучасьнiкаў, якiя прагнулi паглыбiцца ў сьвет Божага аб'яўленьня, прачытаць i зразумець Кнiгу кнiгаў.
Яшчэ адна падзея ўскалыхнула Эўропу на прыканцы XV стагодзьдзя. Генуэскi марак Хрыстафор Калюмб адкрыў новы кантынэнт - Амэрыку. Аказваецца, ёсьць яшчэ iншыя землi, iншыя народы, якiх нiхто ня ведаў, аказваецца, той сьвет, да якога прызвычаiлася сярэднявечная Эўропа, - гэта толькi частка вялiкага, яшчэ неспазнанага сьвету.
Страх перад будучыняй i поўнае надзеi чаканьне новага перапаўнялi сэрца кожнага, хто жыў у гэтую эпоху. Царква, якая сваёй дзейнасьцю пранiкала ўсе сфэры жыцьця эўрапэйскiх народаў, павiнна была адказаць на выклiк часу i даць арыентыры, так неабходныя ў сытуацыi, калi рушыцца стары, звыклы сьвет. Аднак яна, далёка адыйшоўшы ад бiблiйных каранёў, была бязрадная. Крывадушнасьць царкоўных лiдараў, iх нязгоднае з Эвангельлем жыцьцё прымушалi многiх шукаць вобраз царквы, адпавядаючы Сьвятому Пiсьму, шукаць шляхi духоўнай адновы хрысьцiянства. Джыралама Саванарола, флярэнцкi манах, бачучы паўсюднае маральнае сапсуцьцё, усклiкаў: "У першаапостальскай Царквы келiхi былi з дрэва, але служыцелi - з золата; сёньняшняя Царква мае келiхi з золата, але служыцеляў - з дрэва". Тысячы людзей думалi гэтак сама, i таму голас, якi прагучаў у Вiтэнбэргу ў 1517 годзе, адгукнуўся рэхам па ўсiм хрысьцiянскiм сьвеце.
Дзевяноста пяць тэзiсаў, якiя зьмянiлi сьвет
Вечарам 31 кастрычнiка 1517 году вулiцы Вiтэнбэрга, сталiцы аднаго з Саксонскiх княстваў, былi запоўненыя ўзрушаным натоўпам, якi выходзiў з замкавага касьцёлу пасьля ўрачыстай iмшы напярэдаднi сьвята Ўсiх Сьвятых. Некалькi гадоў назад курфюрст саксонскi Фрыдрых Мудры, якi прагнуў зрабiць Вiтэнбэрг, невялiкi яшчэ горад на беразе Эльбы, новай сталiцай Саксонii, канкурэнтам славутаму сваiмi кiрмашамi i ўнiвэрсытэтам Ляйпцыгу, атрымаў ад папы рымскага прывiлей адпушчэньня грахоў для кожнага, хто на сьвята Ўсiх Сьвятых паспавядаецца i будзе на iмшы ў замкавым касьцёле. На гэты фэст з усёй Саксонii зьбiралiся жадаючыя атрымаць душэўны супакой. На некалькi дзён колькасьць жыхароў у Вiтэнбэргу павялiчвалася ў два-тры разы. Тут можна было ўбачыць князёў i баронаў, здрабнелую шляхту i вiтэнбэргскiх месьцiчаў. Тлумна цягнулiся жабракi аж з-пад Дрэздэна, студэнты новаўтворанага ўнiвэрсытэту сьпяшалiся замольваць свае грахi, сяляне з усяго навакольля зьяжджалiся цэлымi сем'ямi, ператвараючы гарадзкi пляц у вялiкi табар.
I вось увесь гэты разнастайны, галасьлiвы натоўп напоўнiў замкавы касьцёл, суцiшваючыся, здымаючы каптуры i капелюшы, каб пабожна ўдзельнiчаць у iмшы, спадзеючыся атрымаць нейкую пэўнасьць, калi ня ў гэтым жыцьцi, дык хаця б пасьля сьмерцi. Пачалася iмша. Хор манахаў з кляштару аўгустынiянаў засьпяваў "Альлелюя", i ўрачыстая мэлёдыя ўзьнялася пад гатычнае скляпеньне касьцёла. Пасьля на амбону ўзыйшоў сярэдняга веку манах у пацёртым, латаным манаскiм адзеньнi. Лёгкi шум прабег па натоўпу. "Марцiн Лютар, прафэсар", - зашаптаў студэнт месьцiчу, у якога здымаў пакой на паддашшы. Марцiн Лютар стаў на амбоне, выцягнуў некалькi аркушоў паперы, сьпiсаных дробнымi лiтарамi, i гучным голасам прамовiў: "Наш Госпад i Настаўнiк Iсус Хрыстос гаворыць: "Пакайцеся!" Ён прагне, каб усё жыцьцё веручых было пакаяньнем". У касьцёле запанавала цiшыня. Брат Марцiн гаварыў пра тое, што мучыла многiх, што сабралiся ў гэты вечар. "Калi ўсё жыцьцё павiнна быць пакаяньнем, чаго вартыя iндульгенцыi? Калi можна за грошы набыць прабачэньне грахоў, у чым тады сэнс пакаяньня?" - працягваў манах. З гневам, з абурэньнем Лютар гаварыў пра iндульгенцыi, пра безсэнсоўныя спробы адкупiцца ад кары, пра тых, якiя падманваюць людзей дзеля асабiстай выгоды, прадаючы неiснуючыя квiткi ў Валадарства Нябеснае. Сваю пропаведзь брат Марцiн скончыў, зачытаўшы 95 тэзiсаў супраць iндульгенцыяў, пасьля зыйшоў з амбоны, выйшаў з касьцёлу i прыбiў аркушы з тэзiсамi да брамы. "Калi нехта можа абвергнуць тое, што тут напiсана, я запрашаю да дыскусii цi тут, у Вiтэнбэргу, цi ў любым горадзе Сьвятой Рымскай iмпэрыi нямецкай нацыi", - абвесьцiў ён i вярнуўся на сваё мейсца. У касьцёле раптам стала шумна: гэта студэнты пачалi абмяркоўваць тэзiсы Лютара, падтрымлiваючы цi абвяргаючы прафэсара, але большасьць людзей разгублена маўчала. Хор зноў засьпяваў, служба пайшла далей, але сэрцы сотняў людзей былi ўсхваляваныя словамi, якiя яны пачулi.
Дзевяноста пяць тэзiсаў ускалыхнулi горад. Некалькi дзён увесь Вiтэнбэрг толькi i гаварыў пра пропаведзь брата Марцiна. Ужо назаўтра студэнты пераклалi тэзiсы Лютара, напiсаныя на лацiне, на нямецкую мову, а Ганс Люфт, якi меў друкарню паблiзу ўнiвэрсытэту, надрукаваў гэты пераклад. Шматлiкiя паломнiкi, што прыйшлi на сьвята Ўсiх Сьвятых у горад, панесьлi па ўсёй краiне тэзiсы вiтэнбэргскага прафэсара. У палацах i ў карчмах пачалiся зацятыя спрэчкi пра iндульгенцыi, пра збаўленьне, пра пакаяньне, пра Бiблiю, пра тое, якой павiнна быць царква. Пропаведзь Марцiна Лютара стала той запалкай, якая падпалiла Нямеччыну. Уся краiна загаварыла пра Рэфармацыю.
Рэфармацыя - гэта лацiнскае слова, якое ўтвараецца праз дадаваньне прыстаўкi "рэ-" да слова "фармацыя". "Фармацыя" азначае наданьне нечаму пэўнага кшталту, формы, а прыстаўка "рэ-" - што дадзенае дзеяньне паўтараецца зноў. Такiм чынам, Рэфармацыя - гэта аднаўленьне першапачатковага кшталту, першаснага вобразу. Рэфармацыя - гэта вяртаньне да першакрынiцы - Бiблii, вяртаньне да Божага погляду на Царкву, на грамадзтва, на чалавека. I Марцiн Лютар быў тым, хто на поўны голас заявiў пра гэта.
