Скупое праяўленне радасці ў чалавека, які сумленна прайшоў жыццё, зведаў мноства пакут і нялёгкай працы.
А ён жа і памёр як адбываючы яшчэ адно выпрабаванне. Адзін у даччыной кватэры, на той час без унука (ці без унучкі, не памятаю),— стала дрэнна, устаў па лякарства, упаў... Так і знайшлі яго на падлозе, вярнуўшыся з працы — мёртвага.
Што ж, у апошні момант кожны allein [36]
І Мележ успомніўся. Ён папрасіў вады, а пакуль тая нянька ці сястра прынесла — вада ўжо была не патрэбна.
*
Учора ноччу не дапісаў да таго allein і пра Якуба,— яшчэ адно празаічна, страшна рэальнае [37].
Пагаварыць пра яго паперы: што з іх не павінна застацца, толькі ў сям'і. І ў выдавецтве прапанаваць сваю дапамогу.
Усе нашы дачы, машыны...
...І самому так мужна падрыхтавацца да адыходу. Пакінуўшы толькі патрэбнае.
*
Учора не дапісаў:
Вечнае недаўменне: няўжо гэта толькі так — пажыў, памёр, і ўсё?..
А сёння хочацца дадаць:
Ідэалізм не змог растлумачыць гэта, і матэрыялізм таксама не растлумачвае. Нібыта ясна, аднак — далёка не ўсё!..
*
Успомніў бедную хаціну на Гомельшчыне, у нашым падарожжы семдзесят першага года [38].
Старэнькая маці і старая, гарбатая дачка. Дачка ўпрыгожыла хату: абклеіла газетамі, а па газетах намалявала квачом мноства вялікіх, зіркатых кветак, як па-дзіцячы «прыдуманых». Не памятаю ўжо, хто ў іх сям'і закатаваны фашыстамі, у якім неверагодным горы яны, маці з дачкой, ратаваліся, як засталіся. Проста мне раптам і жыва ўявілася, як на парозе гэтай хаціны нехта — а можа, і сам я — зарыдаў. Ад крыўды за такое чалавечае жыццё...
*
Пазаўчора здаў Якубаў рукапіс. Толькі ім жыў гэтыя паўтара месяца.
Здам у архіў усё, што ў мяне з яго спадчыны. І буду лічыць, што для яго зрабіў усё магчымае? Не. Аднак не ведаю яшчэ, ці напішу штосьці большае за прадмову, ці толькі буду згадваць яго, як ужо згадваў, пішучы пра іншых,— скажам, пра Адамовіча,— або ў запісах.
...Выйшаў і пяты том. І, дзякуй богу, ёсць адчуванне, што яшчэ не ўсё, што трэба наладжвацца на новае.
1982
Чытаю ўспаміны пра Зошчанку. І яго нібы адкрываючы, і некаторых з тых, што пішуць пра яго, здзіўляючыся, колькі ў нас літаратараў — было і ёсць — малавядомых, а занятых вялікай справай сумленна і талкова.
Упершыню чытаў яго па-польску, школьнікам, апавяданне, якое цяпер пазнаў у двухтомніку,— «Собачий нюх».
Трэба яго пачытаць як найбольш, з ваенным «Октябрем» уключна.
Успомнілася, што Дзіма расказваў у сорак шостым годзе, вярнуўшыся з Куршчыны. Нехта хаміў у вагоне камусьці безабароннаму, другі нехта сказаў, што «такого в газете пропесочить бы», а той, што хаміў: «Пиши, пиши! Один уже дописался!..» І ўсім было зразумела, што гота — пра Зошчанку...
*
Учора ўвечары, вяртаючыся з Ленай Шырмянкай з Дома мастацтва, дзе мы невялікім гуртам адзначалі дзевяностагоддзе Рыгора Раманавіча, успаміналі Якуба.
— Я малая была яшчэ, пад сталом сядзела, калі бацька, вярнуўшыся з гімназіі, расказваў маме, як гэта Астроўскі з паліцыяй разганяў гімназістаў. «Як ён так мог! Ён іх, дзяцей! Ён растаптаў Міско!..» А дзён праз два я ўбачыла на вуліцы Якуба, убегла дадому, крычу ад радасці: «Міско жывы! Міско не растаптаны!»
Памаўчалі. А потым яна — зноў пра Якуба:
— Калі чалавеку самому дрэнна, дык ён робіцца такі добры. Так ён апошнімі днямі гаварыў са мною...
*
Уранні сеў вычытваць пасля машынкі «Гномаў» [39] Прыемна чытаецца тое, што калісьці (так ужо даўно!) з прыемнасцю перакладалася.
«Вершы пераклалі Анатоль Вялюгін і Сяргей Дзяргай». Успомніў мілага, слаўнага Сярожу, і тое, як мы з Бярозкіным ездзілі наведаць яго дома, невылечна хворага. І паўлітра ўзялі вульгарнага, але ж і хораша пасядзелі вечар за чаркай і нейкай там халасцяцкай закуссю.
Няма ўжо іх...
*
Танклявы, вусаценькі, лысаваты. А выйшаў да раяля, сціпла стаў, заспяваў «Прощай, радость, жизнь моя...» — ператварыўся са сваім сакавітым, мяккім, адухоўленым барытонам. Пасля яшчэ і раманс Чайкоўскага. Закончыўшы яго, пакланіўся хлопец хораша і, пад ляскат апладысментаў, пайшоў на месца, сеў побач са сваёй, таксама маладой і сціплай, сяброўкай.
І мне прыемна стала, што яны абое, калі я пасля выступаў, засмяяліся весела там, дзе трэба было.
*
Прыкра гэта і небяспечна — інтэрв'ю. Ты гаворыш^ а ён ці яна запісвае абы-абы, расшыфроўвае потым не з магнітафона, а з блакнота, затым і сам ці сама, і іншыя, хто над імі, правяць... І ў выніку тое, што табе ўкладвае ў вусны той ён ці яна, месцамі просіцца назад.
*
Ужо не першы раз гляджу-слухаю па тэлевізары маладую спявачку, што ўваходзіць у моду. Млявым галаском самазакаханай пястункі яна выводзіць:
Матушка возьмет ведро,
молча принесет воды...
Не вытрываў: «Сама, жаробка, не прынесла б?»
А гэта ж, як даведаўся ўвечары, словы таленавітага Рубцова. Аднак жа ў песні яно блага: у такім маральным кантэксце.
*
Бучму ва «Украдзеным шчасці» бачыў я ў Мінску, у канцы саракавых ці ў пачатку пяцідзесятых.
Часта ўспамінаецца тая паўза, калі Мікола Задарожны, вярнуўшыся з лесу, пакуль распранацца — вымае з-за раменя сякеру. Цішыня — і на сцэне, і ў зале, а потым стук кінутай на лаву сякеры... Можа, гэта і няправільна па-сялянску, што кінутай, але майстэрства — сапраўднае.
Вось і цяпер [40] знайшоўшы ў купленым учора энцыклапедычным даведніку «Киів» пра Бучму, зноў пачуў тую цішыню і той стук кінутай на дошку сякеры,— знак адчаю ці толькі вялікага гора...
*
Колішняе выступленне на двух Цвіркавых вечарах, увядзенне мяне ў савет па літоўскай літаратуры, цяпер — запрашэнне ў Вільнюс і Анікшчай, на свята Венуоліса,— гэта абавязвае лепш ведаць літаратуру братняга народа.
Калі мы аглядалі з Зуёнкам Віленскі універсітэт пасля рэстаўрацыі, купіў том «Истории литовской литературы». Падумалася цяпер, што вось і буду чытаць яе, можа, з такім жа задавальненнем, як у свой час чытаў Кшыжаноўскага [41].
Анікшчай будзе ўспамінацца. Венуоліс і Білюнас, якога таксама трэба чытаць, а яшчэ ж і Баранаўскас з яго «Борам»... Зайздросна, як людзі шануюць сваё.
...Чытаючы гісторыю якой-небудзь літаратуры (цяпер — літоўскай), як быццам недаўмяваю, нават і з сумам, што літаратура калісьці пачыналася, а не была вечна...
*
Весела — а чаму весела? — успомніўся той лагойскі калгасны брыгадзір, што ўцякаў ад нас верхам, з пасёлачка ў пасёлачак, а мы, на «газіку», не маглі яго дагнаць: мы акружнымі дарогамі, ён па сцежках. Быў дзень выбараў у мясцовыя саветы, многа п'яных, і ён думаў, відаць, што яго ловіць нейкае начальства.
Таму і няма ў кнізе «Я з вогненнай вёскі...» расказа пра тое, як ён уратаваўся. Малы яшчэ тады. Старэйшы брат, што спаў з ім у каморы, выкліканы на расстрэл, адкінуў коўдру на малога — і так яго не заўважылі... Расказала пра гэта цвярозая цётка.
*
У «Советской культуре» пра Ю. Марцінкявічуса:
