Словы гэтыя — так адкрыта — як быццам выскачылі ўпершыню. Як гістарычна безэмацыйны факт.
* * *
Пачуў i часткова ўбачыў па тэлевізары тое, што адбывалася ва ўсходнім Берліне ў чэрвені пяцьдзесят трэцяга. Немцаў загінула сотня. Каля пяцідзесяці (больш ці менш — не ўлавіў) афіцэраў i салдатаў Савецкай Арміі асуджана трыбуналам на смерць — за адмову страляць у мірных дэманстрантаў. Восем гадоў пасля заканчэння вайны, ды такое,— нельга не задумацца, улічваючы яшчэ не астылы напал нянавісці да гітлераўцаў. Тут, у тых, што адмовіліся страляць, гераізму, бадай, больш, чым яшчэ праз дзевяць гадоў было ў Новачаркаску, калі страляць некаторыя адмаўляліся не ў нядаўніх ворагаў, a ў людзей сваіх. I ў адным, i ў другім выпадку героі не толькі асуджаны на смерць, але i зганьбаваны, як здавалася суддзям i катам, навечна.
Сумны, жахлівы гераізм!.. Як ад яго далека да зразумення неабходнасці шукаць i знаходзіць спосабы, шляхі мірнага суіснавання. Пра новачаркаскіх адказнікаў у нас ужо гадоў колькі гаворыцца i пішацца. Таямніца берлінскіх — вось ужо раскрываецца таксама. Немцы ўшанавалі ix, як герояў. A ў нас? А каб было наадварот?..
...У тыя чэрвеньскія дні ці не з самога Берліна дэзерціраваў i ціха звар'яцеў сын нашага вясковага суседа, здаравенны, ціхманы Відзік, Венядыкт. Гадоў з дзесятак, а то i больш, пакутаваў у адпаведным абласным шпіталі, потым быў дома, пры бацьках. З маўклівага рабіўся часам буйным, дзіка крычаў пра штосьці, стаўшы нават богведама як гугнявым, i тады яго ў хаце вельмі баяліся.
* * *
Слаўныя, бедныя нашы заходнебеларускія хлопцы — Уладзімір Жылка, Ігнат Дварчанін — пасля Златай Прагі, пасля культурнай Еўропы — адзін у ссылку на суровую Поўнач, на смерць ад сухотаў, што спыняць гарачае сэрца, другі ў ГУЛАГ i пад наганную кулю ў разумную галаву. Толькі здагадвацца можна, як яны адчувалі гэта, якія пакуты цела i душы перанеслі ў сутыкненні з бальшавіцкім варварствам, каб самім на сябе пісаць тое, што было патрэбна для іхняга знішчэння. Як бедны, мужны Дварчанін (цытую з пратакола «дазнання»):
«Печатал свои к-р стихотворения... издал вредную к-р нацдемовскую «Хрестоматию белорусской литературы»... читал лекции, вкладывая в них к-р содержание...»
Гэтае «к-р», як злавеснае карканне, на жаргоне катаў азначае контррэвалюцыю.
* * *
Нізкая душа, вырваўшыся з-пад прыгнёту, прыгнягае сама.
Паўтараю Дастаеўскага без двукосся, бо з памяці. А вось i другое, не ягонае:
Нізкая душа, дарваўшыся да ўлады, рада помсціць кожнаму, хто перад ёю ў нечым «вінаваты».
Асабістае так i ўплывае на грамадскае, на гісторыю.
* * *
Прачнуўся апоўначы ад жахлівага сну. Хораша ціхаму, разумна сціпламу хлопцу, ужо шчасліва сямейнаму, пагражала ў гэтым сне сучаснае майстэрства збіваць-забіваць чалавека бясследна...
Барані нас, Божа, хоць Ты i не надта беражэш незлічонае мноства тых, каго гробяць выбарачна або забіваюць масава — i ў нас, у СНД, i на ўсёй Зямлі. Ужо i не здзіўляючы гэтай будзённай звычайнасцю.
* * *
Выдадзеная пятнаццаць гадоў таму назад, вялікафарматная, з каляровымі ілюстрацыямі, буйным шрифтам, разлічаным на пачынаючага чытача, a вельмі адпаведным i для чытача старога, добра-такі зачытаная ўнукамі за многія месяцы ix дачнага падрастання, кніга Максіма Танка «Ехаў казачнік Бай».
Унукі, сваім натуральным ходам, павырасталі, усё радзей знаходзяць час для дачнай раскошы, а дзеду, што з бабуляй, міжнародна-казачным ладам, у адзіноце чакаюць, употай лічаць дні, калі ў ix зялёную цішыню завітае былая найраднейшая шумеча,— дзеду захацелася гэтую кнігу пагартаць.
Можа, не так унукаў успамінаючы, пачаўшы яшчэ з таго часу, калі не самі яны, а ён ім чытаў, як успамінаючы сваё юнацтва, у якое — Бот мой, больш за шэсцьдзесят гадоў прайшло!—можна сказаць i так: уварвалася новае паэтычнае слова:
Смяюцца i дзеці, i куры, i коні,
Як ён у шарахаўкі звонкія звоніць;
Смяюцца асверы, i стрэхі, i хаты,
Як пойдзе скакаць пад цымбалы Кудлаты.
Здаецца, няпраўда, што людзі гавораць,
Што быў ён раней абібокам i хворым.
Гэта, вядома, з «Казкі пра мядзведзя». А вось i з «Казкі пра Музыку»:
A іграў ён заўсёды
Весела.
Нават дрэва, пачуўшы яго,
Хоць бы нізка да долу
Галіны плакучыя звесіла,
Зашуміць, засмяецца.
Атрасаючы пыл,
Закалышацца вецер,
I заскачуць,
Як зайцы,
На полі снапы.
Адчуванне сапраўднай паэзіі пры перачытванні буйным дзіцяча-старэчым пірыфтам, можа, не так востра-радасна ўсхвалявала, бо яно ж, відаць, ёсць усяму свая непаўторнасць. Аднак жа i ў хваляванні старэчым, як наўздагон, ёсць свая перавага — такая, як рэха вялікай душэўнай красы, успамінальна-развітальная, журботна-радасная асалода.
* * *
Джэральд Дарэл, «Мае птушкі, жывёлінкі i радия». Выпісваю, перакладаю з польскага перакладу:
«Мне заўсёды здавалася, што мурашы ціхенька напяваюць самі сабе, шчыруючы ў працы».
Гэта мне будзе помніцца. З далёкага грэчаскага вострава Корфу — на Беларусь, так хораша — ад любові няўрымслівага англійскага хлопчыка да прыроды,— як ён ляжаў у траве, прыглядаўся...
* * *
Па тэлевізары — страшныя вынікі афганскага землятрусу,— што засталося ад вёскі ў горах. А найстрашнейшае, рэзка балючае — дзяўчынка гадоў дзесяці на фоне ўшчэнт разбуранага паселішча, якая на ўвесь дзіцячы рот выбухнула плачам якраз у той момант, як з'явілася ў кадры, пасля чаго пайшлі словы карэспандэнта пра тое, што яна засталася з усёй сям'і, на цэлым свецс — адна...
* * *
«Ва ўсіх стагоддзях i ва ўсіх людзей дзіцёнак падаецца ўзорам нявіннасці, бязгрэшнасці, дабра, праўды i прыгажосці. Чалавек нараджаецца дасканалым, гэта вялікае слова, якое сказаў Русо, i слова гэтае, як камень, застаецца цвёрдым i праўдзівым».
Днямі выпадкова сустрэў i перачытаў гэта, калісьці чытанае, у Льва Талстога. Вельмі дарэчы, бо ўжо дзён некалькі на тэлеэкране, калі даецца рэклама, малое на бацькавых руках, яшчэ не зусім выразна, хлопчык яно ці дзяўчынка, доўга i нібы тупа, лепш— недаўменна прыглядаецца да чагосьці, што за кадрам, i — нарэшце — непаўторна міла смяецца, што i відаць, i крыху чуваць. За тыя некалькі дзён i я прывык да гэтага смеху, чакаю яго і, прычакаўшы, зноў нібы ўпершыню, разам з тою малечай міжволі не ўсміхаюся, а смяюся, таксама кароткім, шчаслівым смяшком.
* * *
Нам тут пакінулі госця, які ахвотна заняў мой пакойчык на гарышчы, бо яму там i спіцца добра, i чытаецца, колькі захочаш, i матэматыкай сваёю можна уволю пазаймацца.
Вось я прынёс з пасёлка ранішняе малако, бабуля мяне накарміла, а сама «на гадзінку» ў лес, даручыўшы мне клопат пра ўнукава снеданне, калі ён устане да яе прыходу.
Ад сонца на дварэ, ад кнігі на стале мне светла, цёпла, як быццам зусім па-новаму ўявілася, як гэта хораша, якое гэта шчасце — сын любімага сына, разумны ды дасціпны юначок, школьнік апошняга класа!..
