Зусім недалёчка пытанне: а з прозай што, лепш? Якое там! Калі ў «паэзіі» загоны ды загончыкі, дык у «прозе» — абшары, панскія ці калгасныя. I двукоссе таксама, i нуда адпаведна разлеглая.

А яшчэ ж i бескантрольнасць пад выглядам свабоды слова, i адсутнасць свабоднага адбору, аб'ектыўнай рэдактуры. Асабліва ў выданнях «за свой кошт», з зусім ужо апушчанымі лейцамі...

* * *

Міша быў у Наваградку, гімназістам, Колі недамагалася ці проста так было ім з мамай вырашана, што на начлег з коньмі магу паехаць i я, сямікласнік. Не памятаю, з кім з суседніх хлопцаў ці мужчын паехаў,— у памяці сядзіць i зноў вось, чытаючы Кіркора ў «Живописной России», ажыло тое, як ноч нечакана задажджылася i ў кішэньцы майго пінжака да роскісу намоклі тонкія папяроскі «Wanda», найтаннейшыя з тых, што меліся ў нашай краме. Маё курэнне, дзеля даросласці i маладзецтва, так i не адбылося. Відаць, першы гэта быў i апошні раз, бо курыць я i не пачаў, i не прывык — да дзён акупацыі, калі i я падцаўся такой усенароднасці, каб назусім пакінуць курыць ажно ў лютым пяцьдзесят сёмага.

Другі начлег. Увосень, здаецца, трыццаць сёмага, час, калі атава на нізах пакошана, a ўзмежкі над Вушай пакінуты для спасвання. Пра таго, з кім я быў на тым начлезе, апошняе, сёлетняе расказала пляменніца, наведаўшы мяне ў бальніцы. Коля-Цюлік, пра якога я пісаў у апавяданні «Над фатаграфіяй», памёр, аказваецца, самахоць, павесіўся ад безвыходнасці. Жонка, дзяўчынай калісьці даволі сімпатычная, удзельніца нашай самадзейнасці, весялуха, якую я сяк-так навучыў чытаць па-беларуску, каб сама магла вывучыць ролю, вырашыла дажываць у сына ў горадзе, а мужыка ды бацьку ў адной асобе пастанавілі з вучоным сынам, мне незнаемым, здаць у абласны «дурдом». I здалі. А там паглядзелі, што няхай сабе чалавек, як ім сказалі ягоныя жонка i сын, i хадзіў пяць гадоў у першы клас польскай школы, у якой яна закончыла ўсе тры класы, у цэлым зусім нармальны, можа вярнуцца ў родную хату, балазе яна яшчэ не прададзена. Ён i вярнуўся, каб там неўзабаве закончыць яшчэ адзін раздзельчык дзікай хронікі нашых i вясковых дзён вераўчанай пятлёю.

Пачуўшы гэта, я зноў успомніў яго, бяскрыўднага Цюліка, на год старэйшага за мяне сына нашага суседа, бывалага ды начытанага дзядзькі Паўлюка, прататыпа ў некалькіх маіх творах.

Коней нашых, адну ягоную кабылу i дзве маіх, мы пусцілі на ўзмежак над ракою, a самі ляглі пад капой атавы, так азначыўшы граніцу дазволенага для папасу.

На капе над нашымі галовамі лёг, умасціўся мой верны Жук, герой апавядання «Ветэрынар».

Калі я ездзіў на начлег у поле, на іржышча з густой канюшыннай атавай, Жукову адданасць можна было праверыць i так, што коней я навязваў на доўгія тонкія ланцугі, шпянькі паўбіваўшы каменем, які i ўпоцемку няцяжка было знайсці, і, сказаўшы Жуку: «Ляжы, а я пайшоў», сам падаваўся ў Маласельцы. Яны былі i бліжэй, i ўсё-такі вёска не свая, што цікавей. Вярнуўшыся, часамі i пазнавата, Жука я заставаў на службовым пасту. Рэшту ночы мы караталі ўдвух, я ў гаматнай суконнай бурцы, а ён у сваім назаўсёды сезонным чорным, гладкім кажушку, часцей за ўсё i грэючыся ўзаемна.

Ноччу — на атаве над ракою — Цюлік разбудзіў мяне паштурхваннем i просьбай: «Ваня! Ваня, скажы, каб ён пусціў!» Хлопцу чамусьці собіла прыўстаць, а сабаку гэта здалося пагрозай маёй бяспецы, i ён хвацка хапнуў яго за аўчынны каршэнь. Я, вядома, буркануў: «Жук, пусці!» I мы, пад нямокрую вераснёвую цішыню i спорнае пагрызванне коней, зноў паглыбіліся ў духмяную цеплыню.

А згадалася ўсё гэта — i сусед, i мокрыя пруцікі «Wandy» -— не так сабе, а там, дзе на вялікай, уборыстай кніжнай старонцы гаворка пайшла пра першы выезд з коньмі на начлег, няхай сабе ў нас i без «пиршествъ при зажженныхъ кострахъ», без «неизбежной» яечні i скокаў.

* * *

Што чуў, што чытаў, а што i сам даўно ўжо ведаю, а вось падумаў i здзівіўся толькі сёння: а што гэта на маёй Наваградчыне за такая асаблівая любасць да ўсясветна ды сціпла дэкаратыўнай расліны — руты? I рэчка Рута, i вёска Руткавічы, нават тры ў адной, Горныя, Новыя i Зарэчча, гэта каля Карэлічаў, a ў бок Наваградка — дзве Руты, зноў Горная i Дольная да яе, а тады яшчэ i дзве Руткі, Першая i Другая?..

Што ж, многа руты ішло на вяночкі, якія пляліся пад песні сябровак i слёзы маладой напярэдадні вяселля, як гаварылася, у «зборную суботу»...

Дзяцюк з гэтых маляўнічых мясцін вывучыўся на радыёжурналіста. I вось надоечы дзень мой пачаўся яго ўсхваляваным рэпартажам з Руткі-Першай. Там, бачыце, жыве бабуля, якой ужо дзевяноста сем гадоў, а яна яшчэ, Богу дзякаваць, здарова, i галава ў яе светлая, i гаворка да ладу, i рукі просядь работы. A ў той гаворцы мне ўдзячна пачулася i штосьці незвычайнае. Адказваючы ветламу юнаку, як прайшло яе сямейнае жыццё, прабабуля сказала, што жыла яна са сваім, ужо сёмы гадок нябожчыкам, за цацку.

Я пазваніў зямлячцы-равесніцы (няшмат ужо нас засталося!), каб упэўніцца ў сваім зразуменні сказанага старою, i мы спыніліся на тым, што гэта муж яе так любіў, што не мог налюбавацца, нацешыцца, як i яна з яго. Нават помніцца з ходу,— a ў радыё ж назад не перагорнеш, не праверыш,— што так i сказана было за дваіх: «Хораша мы пражылі, за цацку».

* * *

Начальнікі ўсіх калібраў, слухаючы беларускія пытанні ды разважанні радыёкаментатараў, усё-ўсё разумеюць, на ўсё дакладненька адказваюць. Застаецца толькі самім таксама загаварыць, чаго — не раўнуючы, a ўслед за прымаўкай,— не могуць i сабакі.

* * *

Я памру, а яны будуць жыць. Зайздрасць, крыўда i жах. Як быццам пайду толькі я адзін, а застануцца ўсе i назаўсёды.

Падумалася так увечары, ужо ў пасцелі, a запісаў, прачнуўшыся, у дзве гадзіны. Запісаў, палажыў блакнот i ручку на тумбачцы, выключыў бра, сказаўшы з вясёлай кплівасцю:

— Во «думаннік», во «мысляр», калі ўжо проста не філосаф!..

* * *

Пачалося з таго, што першабытны чалавек адчуў задавальненне ад болю, які ён прычыніў другому першабытнаму.

Сёння прагрэс у гэтым зайшоў так далека, што той ці тыя, хто вінаваты, скажам, за чачэнскую вайну ці іншыя масавыя забойствы, i не лічаць сябе злачынцамі, i не пакутуюць сумленнем, таксама ж, відаць, адчуваючы задавальненне ад чужога болю.

Дзевяноста восьмы

Прачнуўся каля трох i больш ужо не заснуў. Нешта незразумела грукала-пагруквала то зверху, то з бакоў, з-за белых сцен нашай палаты. Ажно я выглянуў на даўжэзны калідор, слаба асветлены, пусты i ціхі. Зверху, з гарышча ці з даху бальніцы, час ад часу чулася прызыўное, даўкае мяўканне ці некалькіх катоў на змену, ці толькі аднаго актывіста. Бліжэй пад ранне на голым голлі дрэў, мала вышэй за наш пяты паверх, папрачыналіся вароны i, павітаўшыся, распачалі суседскую гутарку.

Пачатак сёмай. Хутка прайшлі мае тры з нечым гадзіны бяссонніцы, як быццам уподбежку ад таго, што я прадумваў запісы, якія буду рабіць дома, i тыя, што буду правіць на ранейшых старонках.

* * *

Звычайная фраза, у аснове англійская, у перакладзе руская: «Но пришло время возвращаться домой при бесстрастном свете звезд...» Гэта ў рамане Эліота «Млын на Флосе», разгубленасць маладога джэнтльмена, шчаслівага жаніха адной прыгожай лэдзі, які нечакана пачаў закохвацца ў другую лэдзі. Ён збянтэжаны, a зоркі бесстрастные, як «равнодушная природа», якой i належыцца «красою вечною сиять». Колькі ўсяго ад аднаго, па-мастацку дакладнага слова! Тут я не толькі Англію бачу, не толькі Пушкіна згадаў, але i сваё далёкае жыва адчуў. Як вяртаўся познім вечарам з суседняй вёскі Качаны, як узыходзіў з вялікай даліны на rapy, палістападаўску аголеную ад вяснянай зеляніны i летняй жаўцізны, зноў зааранай пад будучы хлеб. Ішоў няспешна i легка, з паэзіяй у юнацкай душы i з неабдымным, родна зорным небам нада мною... Зямля, планета, таксама неабдымная, у кожнага з людзей свае даліны i ўзгоркі, свая хада па ix, а неба, зорнае неба — адно...