— Будзем друкаваць.
Аўтар (спачатку збянтэжана, потым рашуча):
— Не, калі так, не будзем друкаваць.
О, каб жа так было!
* * *
Інжынер вырашыў стаць драматургам. Больш — кінадраматургам. «Гэта ў наш час,— прызнаецца ён шчыра,— найвыгадней».
Пасля таго як я цярпліва i тактоўна раскрытыкаваў яго сцэнарый, ён, сустрэўшы мяне на вуліды, радасна паведаміў, што «здорава над ім папрацаваў», i цяпер сцэнарый стаў — тэхнічная дакладнасць — «на трыццаць пяць... ды не — на трыццаць сем працэнтаў лепшы!..»
* * *
Мілыя рэдакцыйныя дамачкі! Адна з ix наткнулася ў рукапісе на такую фразу:
«Она протянула руку и теми же белыми теплыми пальчиками, что гладили когда-то его волосы и обнимали его шею, ласкала серо-голубой, с розовыми пятнами и щекочущими волосками нежный храп кобылицы».
Наткнулася i — стомленая, з цыгарэтай у пальцах, з выразам незразумела грэблівых пакут на тварыку — напісала на полі адрасаванае аўтару: «Храп? Может быть, круп? А если круп, то почему же с розовыми пятнами?..»
Другая прачытала ў іншым рукапісе наступнае: «В штаб отряда, который остановился на дневку, пришел старый крестьянин.
— Сынок,— сказал он командиру,— есть у меня поросенок откормленный: прячу от злыдней в гумне под соломой. Пускай твои хлопцы возьмут. За то, что вы молодцы. До Баранович отсюда — четыре километра, там их, немцев,— гиблота, а вы вот стали у них под боком и стоите!..»
Другая дамачка не выказала аўтару свайго недаўмення, а проста трошкі паправіла тэкст, зрабіла ў ім адзін касметычны мазочак. Дадала адно слова ў самым канцы, пасля чаго апошні сказ загучаў такім патрыятычным чынам:
«...а вы вот стали у них под боком и стоите, сражаясь!..»
Аўтару — прыгадаўшы «Рабіну» — ажно заспяваць захацелася:
Что стоишь, сражаясь...
Пры чым «сражаясь» — на днёўцы, нібыта нават так сабе, між іншым. Малы атрадзік — з вялікім, цяжка ўзброеным гарнізонам...
Стой аўтар ды маўчы. Або сядзі, «сражаясь»...
* * *
Без'языкасць многіх нібы інтэлігентаў, прыкрую засмечанасць ix гутаркі «высокакультурнымі» словамі, нахапанымі на прыблізнай вучобе, з лекцый i дакладаў, з радыё i газет, проста, здаецца, з паветра, як нейкі мор,— сапомніць, вывучыць, цяжэй, чым любую замежную мову.
Такое ўражанне — калі слухаеш. А потым успамінаеш і, без вясёлага натхнення, ніяк не можаш паўтарыць.
* * *
Прыхварэўшы, добра супакоіцца ад будзённай мітусні, апусціцца да свайго надзейнага грунту, засяродзіцца на галоўным, падумаць, пачытаць, папрацаваць.
Нават прыходзіць, вяртаецца дзіцячая цікаўнасць, вастрыня ўспрымання,— пачынаеш заўважаць тое, чаго раней або даўно не заўважаў.
Задрамаў пасля банак i прачнуўся ўжо цёмначы. Пасля змястоўнага, светлага дня. Ляжаў у сталовай на канапе, глядзеў у змроку на белыя дзверы свайго кабінета, адчыненыя ў сталовую,— дзіўна, нібыта інакпі, чым заўсёды, асветленыя адтуль, дзе мой хлапчук чытае або піша за маім сталом, пры маёй настольнай лямпе.
I вось іменна яны, асветленыя белыя дзверы, i напомнілі мне дзіцячую здольнасць ціха, паэтычна засяроджвацца на самым нязначным, самым звычайным.
* * *
Бедны чалавек абслугоўвае багатых. А разам з ім прыйшоў сынок — малы, маўклівы сведка, назіральнік ад імя Вялікай Справядлівасці...
Тэма гэта — даўно не новая. Я проста неяк па-новаму, для самога сябе, адчуў гэта, нават убачыў вочы хлопчыка.
* * *
Калісьці недзе далека, нейкія страшныя людзі рабілі вялікія злачынствы,— я чытаў пра ix, чуў, i не думаў, што гэта таксама былі звычайныя людзі.
Ды вось прыйшла вайна, i мае знаёмыя — тут, цяпер i назаўсёды сталі нечакана ca звычайных страшнымі.
I гэта — найстрашней.
Думаў так, адарваўшыся ад добрых вершаў М. Грубіяна [3], думаў, уявіўшы, як знаёмыя мне яўрэі з нашага Турца глядзелі на звычайных, даўно i, здавалася, добра вядомых местачкоўцаў, суседзяў, тых, што сталі паліцаямі i забівалі савецкіх людзей — па нейчаму плану, вельмі далёкаму ад іхніх сапраўдных чалавечых інтарэсаў...
Гэта страшна. Пра гэта трэба пісаць.
* * *
Рэйсавы аўтобус спыніўся каля вясковага касцёла. Зайшло многа старых жанчын. Амаль усе яны стаяць.
Барацьба з самім сабой: уступіць каторай месца ці не?
Уступіў. I адразу ж у думках асуджэнне горшых, хто не ўступіў. Тады асуджэнне самога сябе — за асуджванне іншых.
Нарэшце — задаволенасць сабой: што сам сябе асудзіў...
А што найгорш?
* * *
За паўстагоддзя з гакам многа i пражыта, i перажыта, i сёе-тое зроблена. Але яшчэ больш — змарнавана часу...
Што ж, чалавек — не.механізм з гарантаванай дакладнасцю. I калі ён не заўсёды мог трымаць сябе ў руках — ёсць, відаць, у гэтым нейкая заканамернасць. Трэба ж яму i проста жыць, не толькі тварыць ды змагацца.
A ўсё ж пра гэтую процьму змарнаванага часу я думаю не ўпершыню. Шкада. I сумна.
* * *
У машыне, едучы ў родную вёску.
Не зазнавайся — ты прыйшоў на ўсё гатовае. I восень — гэтую, што абапал дарогі, у сонцы,— назвалі залатой таксама без цябе.
* * *
Чакаючы свае чаргі ў цырульні, пераглядаў старыя «Крокодилы». Сярод «афарызмаў», да якіх не ставішся сур'ёзна, раптам наткнуўся на такі:
«Памылкі мінулага можна выпраўляць толькі мемуарамі».
Успомніліся дзве кнігі. За сотню то больш, то менщ змястоўных, то больш, то менш цікава напісаных пісьменніцкіх аўтабіяграфій. Але ніхто — i сам я ў тым ліку— нават i блізка не падняўся да Пушкінскага:
И с отвращением читая жизнь мою...
Характэрна гэта, адзнака нейкая — такая праведнасць, адсутнасць, як гаворыцца, самакапання?
* * *
У цяжкія хвіліны ён думаў, што нядрэнна было б — ой, нядрэнна! — мець недзе далека бацьку, брата ці друга, каб да кагосьці з ix паехаць i паскардзіцца. Тады, калі яны ў яго былі. Амаль што побач.
А што ўжо гаварыць цяпер, калі ix — i найдалей — няма?..
* * *
Мой найбліжэйшы друг памёр. А я, яго другая частка, амаль адно з ім, здзіўлена бачу, што навокал усё — як было, так i ёсць. Як пасля ўсіх тых, што паміралі на нашай з маім другам памяці. Нібыта ён — гэта я: я i памёр, я i гляджу, правяраю, што ж тут змянілася, калі нас няма...
Дзіўнае, горкае i шчаслівае адчуванне.
* * *
Страшныя рэчы адбываюцца з блізкімі або знаёмымі людзьмі, не адбываюца са мною, a вельмі проста могуць адбыцца.
I ў гэтым шчасце, жудасна-часовае шчасце, якім трэба жыць.
У добрага, сціплага чалавека памёр адзіны сын, адзінае дзіця. I сын быў харошы, я яго ведаў.
Думалася тады, што я на бацькавым месцы... ну, разарваўся б ад болю, ці што...
А ён нядаўна зноў надрукаваў артыкул. Добры. Зноў жыве.
* * *
Людзі цяжкай працы, якія жывуць у прыродзе, гавораць не толькі «хочацца жыць», але ж i «трэба жыць».
Не плач, не гаруй па свайму, па сваёй, каго ты страціў ці страціла,— табе трэба жыць.
