- Бi!

- Бi!

Яго ўжо збiвалi.

Але вось на адзiн момант Уладзю ўдалося спынiць раз'юшанасць натоўпу. I голас яго, разам з Андрэевым, пранiзалi навальнiчны гул тады, калi натоўп зноў гатоў быў рынуцца i змяшаць Бушмара з зямлёю.

- Назад!

- Пальцам не зачапi яго!

Тады забушавалi нездаволеныя галасы. Навальнiца расходжвалася, але вось зноў:

- Прэч!

- Адыходзь!

Бушмара паднялi i паставiлi на ногi. Ён стаяў, увесь дашчэнту дрыжаў.

Тады ўжо i ў натоўпе загаварылi:

- Нашто яго бiць, што гэта паможа?

- Дайсцi ад яго праўды трэба.

- У суд яго.

Пачаўся допыт, навальны, натоўпны:

- Гэта ты ўсё? Прызнавайся.

- Дом ты падпалiў?

- Не, не я.

- А чаго ты тут хадзiў?

Ён замаўчаў. Тады людская сцяна зноў рушыла на яго.

- Я толькi хацеў гумно падпалiць.

- А дом хто падпалiў?

- Вiнцанцюк.

- Каторы?

- Ваш.

- Калгасавец?

- Але.

Яго тады падхапiлi пад рукi i павялi на пажарышча. Ужо адно галавешкi тлелi. Знайшлi Вiнцанцюка. Той бедаваў i стагнаў, што ўся адзежа яго пагарэла. Iх паставiлi з Бушмарам разам i акружылi. Вiнцанцюк апраўдваўся:

- Адкуль, таварышы, такi паклёп на мяне? Я Богу душою хiба толькi вiнен. Што! Няўжо я сваю кватэру буду падпальваць. Уся ж адзежа мая там прапала.

Тады нехта здагадаўся:

- Вось тут i музыка ўся, што ты на гэтым выехаць хацеў: хто бо на цябе падумае, калi ты сам туды перабраўся!

Раптам з натоўпу праплiшчылася наперад, у круг, Амiля, заплаканая, устрывожаная.

- Бушмар! - крыкнула яна слабым, змучаным голасам. - Гад, згубiцель! Што ты нарабiў!.. Звер!.. Як жа дараваць табе!.. Хто ж табе цяпер падаруе!.. За ўсё!

Яна цяпер як бы расцвiла ўся ад трывожнай узбуджанасцi. Малая постаццю, з маладым бляскам вачэй, яна выглядала, як дзяўчынка.

Бушмар азiраўся.

- Звязаць яго!

- У суд!

Ён ужо не баранiўся. Не было карысцi. Зiрк яго ўпаў туды, дзе людзей радзей было. Там Галена трымала на руках дзiцянё. Другое, Амiлiна, трымалася за яе, напапоханае, сплаканае. Вось туды падышла i Амiля. Ён адвярнуўся.

Андрэй заўважыў: нейкае падабенства ў Вiнцанцюка з'явiлася цяпер да нябожчыка бацькi. Вiнцанцюк выў слязьмi.

IХ

Цэлую ноч быў неспакой у калгасе: пажарышча курэла да самага рання. Змучаныя гэтакаю трывогаю пасля дзённай працы, людзi пад дзень разыходзiлiся адпачываць.

Ужо бялела тады неба на ўсходзе. Запахла з поля здароўем расы. Поле драмала, лясы маўчалi.

Праходзячы паўз пажарышча дадому, Андрэй спынiўся. Глядзеў, як пусцела навокал ад людзей, i толькi вартавыя хадзiлi ля пажарышча. Ён увайшоў у хату. Там Галена стаяла над дзецьмi - яны ўсе як пазбiралiся разам у трывозе, гэтак i паснулi. Жонка яго стаяла ля стала i маўчала. I ўсе яны не гаварылi, чуючы i так, без слоў адно аднаго.

За вокнамi цiха было.

Там Уладзя хадзiў яшчэ па двары. Узбуджанасць гнала ад яго ўсялякую ўтому. Ён стаяў з вартаўнiкамi, так хадзiў. Пасля падаўся ён да Андрэевай кватэры - пераспаць да ранiцы. Ля ганка, дзе дубы (лесавыя пасланцы ў поле) застылi ў перадранiшняй дрымоце, цямнела ў водблiску неба чалавечая постаць.

- Амiля! - пазнаў ён.

Яна маўклiва глянула на яго.

- Што думаеш?

Яна адказала не адразу:

- Так... Нiчога не думаю... I пра ўсё думаю... думаецца...

Пасля яшчэ:

- Як даўней усё...

- Што?

- Жылося...

Яна не скончыла сваёй думкi, чамусьцi ўсмiхнулася i глянула цiха i спакойна на яго. Вочы яе чулiся ў змроку, i голас усё меў у сабе сляды трывожнай знерваванасцi:

- А ты адзiн ходзiш... чаго?..

Але ён нiчога не адказваў. Ён узяў яе за руку, другую яна сама працягнула яму.

- Родная... ты...

Яны пайшлi да Андрэя, несучы ў сабе радасць сваёй новай блiзкасцi.

Назаўтра зноў позняе лета зiхацела сонцам. Дзень быў капатлiвым, гарачым. Надвечар меўся адбыцца сход. Сход збiраўся быць бурным i доўгiм.

* * *

Следства не цягнулася доўга. Бушмара i Вiнцанцюкоў судзiлi ўвосень. Бушмар адбываў кару.

За тыя гады яшчэ некалькi новых будынкаў вырасла паўз лес. Бушмар больш у гэтую мясцiну не вярнуўся. Ён знiк.

* * *

Другая гiсторыя перад намi. Гiсторыя сыноў Амiлi i Галены. Яны растуць, каб дзейнымi ўвайсцi ў новае жыццё.

Гэтае ж апавяданне скончана.

1929

Заўтрашнi дзень

Тым летам мурашнiк перавысiў першы сук старой ялiны. Цяпер ён даходзiў да другога сука. I раптам асыпаўся, аб'ехаў, растрывожаныя мурашкi бегалi ў траве. Нехта хадзiў тут, хто не ведаў ходаў i сцежак, убiўся ў мурашнiк, набраўся голак з мурашкамi, выйшаў з узлесся ў поле i сыпаў з сябе яловымi голкамi па цалiне аж да арабiны з ададранай галiнаю. Пад арабiнай былi цэлыя камякi з мурашнiку, i вялыя з холаду мурашкi поўзалi па каструбаватай кары старой арабiны i на зямлi пад ёю. Самi яны не маглi сюды дайсцi так далёка ад лесу, у поле. Той невядомы нешта тут рабiў каля дрэва, гэта няйначай было так. Напэўна, ён i цяпер недзе тут паблiзу, ён не паспеў яшчэ далёка куды адысцiся, у мурашнiку ён нядаўна коўзаўся, сляды свежыя, i дажджы з ветрам не паспелi яшчэ ўпляскаць у зямлю пад арабiнай i на сцежцы яловых голак. I нiхто нiдзе не заўважыў, каб якi-небудзь бадзяга iшоў дзе або круцiўся полем цi лесам, шукаючы дарогi. Праўда, гэта мог быць спрактыкаваны хiтрун i прайдзiсвет, якi цiхом высачыў, што яму трэба было, i знiк сабе так, што цяпер шукай яго разам з ветрам у полi. Можа i так. Але гэта была б вялiкая ганьба таму, хто недапiльнаваў яго. I першы, каму за гэта была б, цi можа ўжо i ёсць, ганьба, гэта Коля Сушчэвiч. Ён быў цяпер вельмi ўзбуджаны i ўражаны, гэты Коля. I з дзвюх прычын. Першае - гэта тое, што сама справа была вельмi цiкавая сваёй таемнасцю. Нехта ходзiць, i нiхто яго ўбачыць не можа. А другое - гэта ж ён, Коля, праспаў у шапку таго невядомца, якi можа тут нарабiць вялiкага зла. Хоць можа гэта, калi раздумацца, быў хто-небудзь нявiнны i цiхi, а можа i не чалавек, а прыблудная жывёлiна ўбiлася ў мурашнiк i бадзялася па полi. Як бы там нi было, Коля Сушчэвiч быў вельмi ўзнепакоены. Здавалася, што ён аж схуднеў за той дзень, хоць яму i худнець лiшне не было чаго. Плечы яго былi вострыя, i здавалася, што ён занадта доўгi на рост паводле сваёй дзiцячай вёрткасцi. Яму было цяпер год трынаццаць. Можа i больш крыху. Як шпарка прайшоў час! I як зацягнулася вайна! Калi яна пачыналася, Коля быў зусiм малы. Вялiкi смутак точыць яго душу, як толькi на думку яму прыйдзе тое, што было калiсьцi. Адзiн толькi ўспамiн аб мацi забiвае дух i, як стопудовы камень, цiсне яго ўсяго. Мацi была (цi здаецца гэта яму цяпер?) высокая ростам, i рукi яе заўсёды пахлi мылам, а валасы пахлi раннiм вечарам, ружовым захадам, калi ўжо лета пайшло на восень, i канае дзень, i вецер дзьме з саду ў адчыненае акно. Так асталося ў яго памяцi, i пахнуў вечар полем. У мацi быў такi голас, якога ён ужо больш нiдзе на свеце не пачуе. Апошнi раз ён чуў яе голас, калi яе вялi палiцаi, а яна азiрнулася i сказала яму:

- Шукай бацьку. А я вярнуся.

А бачыў ён яе апошнi раз, калi на тым жа пляцы, дзе i iхнi дом быў, мацi стаяла высока, так што вiдна была адусюль з плошчы, i вочы яе не мелi спакою i шукалi ўсё навокал. Дзiцячым сваiм сэрцам ён здагадаўся, што гэта яна яго шукае ў апошнюю сваю хвiлiну. У яго, аднак жа, хапiла розуму, каб не паказацца ёй i не даць ёй новай атруты смутку бачыць яго i ведаць сваю адарванасць ад яго навек. Ён прысеў на зямлю, i сэрца яго схаладала. Ён запомнiў гэты апошнi момант: вецер трапаў распушчаныя матчыны паласы. Калi ён падняўся з зямлi i зiрнуў, усё было скончана. Мацi вiсела на тых лесках, па якiх раней фiзкультурнiкi рабiлi свае практыкаваннi. Некаторыя заўважылi: тады ж адразу, у момант вока, у Колi Сушчэвiча ўздрыганулася i пачала iснаваць над левым вокам дугаватая маршчына, i здавалася, што яна не на дзiцячым, а на старым iлбе. Так яна i асталася. Вайна цяглася, час iшоў, i маршчына не сыходзiла з iлба. Яна толькi выраўнялася i стала глыбейшая. Гэта ўжо навек. Яна надавала Колеваму твару новы, адмысловы выраз. Магло здавацца, што гэта не хлапчук-недаростак, а чалавек, што з нейкай хворасцi спынiўся на рост i старэў жывучы. Аднак жа твар яго ад часу згладжваў на сабе сляды непатрэбнай у гэтыя гады сталасцi. Маленства вымагала свайго. I ў яго душы iшло вялiкае змаганне заўчаснай сталасцi з абязвечаным маленствам. Пачало перавышаць маленства. Яно было моцнае i ў абладзе сваёй хацела мець радасцi ўсяго свету. Коля пачаў цешыцца з таго, з чаго не нацешыўся яшчэ датуль. Ён любiў вечарам сядзець на лаўцы ля спусцелага дома, у якiм пазнаў першыя ўражаннi ад жыцця. Не верылася, што ў доме нуста, i што вецер там дзьме праз выбiтыя вокны, i павукi пазапляталi павуцiннем куткi, i вераб'i гаспадараць так, як хочуць. Але можа быць, што ўвойдзе раптам туды бацька, не век жа пра яго не будзе анiякага слыху, недзе ж ён нешта робiць, недзе думае пра дом, i пра тое, што раней было, i пра яго, пра свайго Колю. Надзея, што бацька вернецца, расла i ўмацоўвалася i выратавала Колева маленства ад сталасцi. Ён жыў адзiн, начаваў дзе траплялася, еў што дзе знаходзiў, прыслухоўваўся да ўсялякiх чутак i раз пайшоў за дзесяць кiламетраў глядзець пабiтых на шашы немцаў. Баязлiва i з непераможнай цiкаўнасцю ён вызiрнуў з прыдарожнага рова i ўбачыў зграмозджаныя ў кучу разламаныя грузавiкi, i немцы, парваныя i патрушчаныя, яны ляжалi, як пачварная агiднасць, сярод зялёных зараснiкаў у зiхаценнi яснага дня. Коля Сушчэвiч, больш не хаваючыся i не крадучыся, пайшоў па шашы i праз кiламетраў дзесяць убачыў у зараснiках прыдарожнай шыпшыны чалавека ў ботах i без шапкi. Толькi гэта i заўважыў Коля. А якi гэта быў чалавек i як выглядаў - гэта пасля ўжо дайшло да Колевай свядомасцi. Адразу ж чалавек аглушыў Колю нечаканым загадам: