Раман "Бацькаўшчына" Чорны бачыў у сiстэме iншых сваiх буйных твораў пра гiсторыю беларусаў у ХХ ст. Падзеi сучаснасцi празаiк асэнсоўваў на фоне Вялiкага Часу, прагрэсу чалавецтва, якое на працягу стагоддзяў выпрабоўвала, сцвярджала i абвяргала мноства розных iдэй грамадскага ўладкавання. У рамане "Трэцяе пакаленне", шырокавядомым у 30-я гады савецкаму чытачу (твор выдаваўся штогод на розных мовах былога Савецкага Саюза), празаiка захапiла праблема ўласнасцi як грамадскага iнстытута, што займае такое вялiкае месца ў жыццi. Свае гуманiстычныя погляды на беларуса, якiм ён быў у ХХ ст., аўтар падае ў захапляючай форме дэтэктыва, дзе сваё месца мае iнтрыга, загадка, следчы пошук (аграбленне банка, забойства, пераслед, допыт, суд, пакаранне). Чорны ўвесь свой праведны гнеў скiроўвае супраць уласнiка, якi ў пагонi за багаццем занядбаў у сабе ўсё чалавечае, тым самым аўтар стварае вобраз фенаменальнага злачынцы, кулака Скуратовiча, увасабленне "фiласофii нянавiсцi": чалавек чалавеку воўк... Уласнiцтва ў сваiм крайнiм выражэннi, калi цана грошай i золата пераважае цану чалавечай асобы, сапраўды калечыць дзяцей, такiх, як падлетак Мiхалка Тварыцкi, дэфармуе iх псiхiку, вядзе да духоўнай дэградацыi. У страсным маналогу "кулака" Скуратовiча, акрамя недаверу да ўсiх на свеце, нямала горкай праўды пра жорсткасць жыцця, пра блiзкi апакалiпсiс, калi дзецi, "трэцяе пакаленне", будуць бадзяцца беспрытульнымi па ваенных дарогах. Мiхалка чуе гэтую яго правату: зерне падае не на камень. Iншы шлях выбiрае Зося, яго будучая жонка, якая, у сваю чаргу, паверыла ў "праўду" чырвонаармейца Назарэўскага, захопленага iдэяй "канкрэтнага i страшнага выкарчоўвання эксплуататарскага i нявольнiцкага з душы", i ўзялася за "выкарчоўванне" носьбiтаў "радзiмых плямаў" капiталiзму, пачаўшы з уласнага мужа. Фармальна перамагае Назарэўскi, але ў мастацкiм плане больш пераканаўчай уяўляецца пазiцыя Тварыцкага, якi ахвяруе сабой, каб уратаваць сваю дачку Славу ад будучых трагедый, хоць i разумее гэты паратунак па-свойму. Гэтага вострага прадчування блiзкай трагедыi няма ў камунiста Назарэўскага i ў Зосi: яны аднабаковыя i павярхоўныя ў сваiм пафасным услаўленнi "новага чалавека". Так, "новы", перавыхаваны Кравец, той самы чорнаўскi "трапятун", страцiў сваю непаўторнасць, набыўшы хiба толькi нязвыклую для яго маўклiвасць i спакой, больш падобныя на абыякавасць да людзей i жыцця. Непазнавальнай у другой частцы рамана становiцца i мова, набыўшы нетыповую для Чорнага сухасць i афiцыйнасць, як i ўсякая савецкая "наркомаўка".
Для творчасцi Чорнага характэрна, што свае думкi ён развiвае i ўдакладняе ў наступных палотнах. У аповесцi "Люба Лук'янская", у драме "Iрынка" (1941), у творах для дзяцей, напiсаных у другой палове 30-х гадоў, заўважаецца змякчэнне рыгарыстычнай пазiцыi празаiка, якi зразумеў, што яго героi жывуць у жорсткi час i ў сваiх драмах невiнаваты. Так, у драме "Iрынка", напiсанай пасля ўз'яднання Беларусi ў 1939 годзе, выразна гучыць думка, што "чалавек - стварэнне яснае, светлае, а не змрочнае i злое", i што жыццё трымаецца не на "здаровым розуме" прыгнятальнiка, а на "чыстай, чалавечай, лiтасцiвай, мiласэрнай, ласкавай праўдзе". Па сутнасцi, Чорны, насуперак афiцыйнай прапагандзе "класавай нянавiсцi", недаверу i падазронасцi, сцвярджаў хрысцiянскую мараль, адвергнутую "новым светам". У апавяданнi "Макаркавых Волька", напiсаным у 1938 годзе, у самы разгар рэпрэсiй, празаiк паказаў атмасферу, у якой квiтнела даносчыцтва: "кааператар" Сафрон Дзядзюля лiтаральна вiжуе, не дае жыцця маладой дзяўчыне Вольцы Макаркавых, помсцячы ёй за ўсё на свеце i за ўласныя няўдачы.
Восем месяцаў, з кастрычнiка 1938 па чэрвень 1939 года, праведзеныя Чорным у яжоўскай турме, надламалi яго здароўе i ў адначассе змянiлi адносiны да людзей. У гады вайны Чорны зноў i зноў паўтараў сваю магiчную формулу 20-х гадоў: "Чалавек - гэта цэлы свет".
У першыя днi вайны з фашызмам пiсьменнiк разам з сям'ёй (жонкай i дачкой) пешшу пайшоў на ўсход. У Крычаве ён уступiў у рады Чырвонай Армii, але праз некалькi дзён быў адклiканы ў групу друку i стаў супрацоўнiкам газеты-плаката "Раздавiм фашысцкую гадзiну". З другой паловы студзеня 1942 года Чорны жыве ў Маскве, займае з сям'ёй невялiчкi нумар у гатэлi "Якар", дзе ў той час знаходзiлiся многiя эвакуiраваныя беларускiя пiсьменнiкi. Ён увесь час марыў пра хуткае вяртанне на Радзiму, у Менск, уяўляў, як вернецца ў родныя Цiмкавiчы, у бацькоўскую хату (калi толькi яна не згарэла ў вайну), адпачне душой i целам ад перажытых хвароб i нягод, здзейснiць нарэшце ўсё задуманае, пачатае i незавершанае.
За тры з паловай ваенныя гады К.Чорны, цяжка хворы (амаль паўгода кепска бачыў, балела сэрца, ацякалi да калень ногi), паўгалодны, перагружаны тэрмiновай працай у журналiстыцы ("на хлеб надзённы"), напiсаў каля паўсотнi публiцыстычных артыкулаў, выступленняў, фельетонаў, падрыхтаваў да друку зборнiк апавяданняў "Вялiкае сэрца", напiсаў тры раманы, задумаў i часткова ажыццявiў каля дзесятка iншых эпiчных твораў. У гэты ж час ён рабiў кароткiя, але надзвычай ёмiстыя ў фiласофскiм сэнсе дзённiкавыя запiсы, дзе называў рэчы сваiмi iмёнамi, на поўны голас гаварыў пра трагедыю, якая спасцiгла беларусаў у савецкiя часы, называў некаторыя прозвiшчы канкрэтных вiноўнiкаў многiх людскiх драм. Самы апошнi запiс, зроблены за паўгадзiны да смерцi, гучыць як малiтва (К.Чорны памёр 22 лiстапада 1944 года): "Божа, напiшы за мяне мае раманы, хiба так малiцца цi што?..".
Падзеi другой сусветнай вайны Чорны ўспрымаў як новы этап у трагiчнай гiсторыi народа. Нездарма адзiн з раманаў ён назваў "Вялiкi дзень", а сярод варыянтаў значылася i iншая назва: "Судны дзень". Пiсьменнiк разумеў: у вайне вырашаецца лёс нацыi i ўсяго чалавецтва. Менавiта таму яго захапляла задума стварыць "раман вынiкаў", дзе падводзiлiся б падрахункi вялiкай гiсторыi беларусаў. Ужо ў апавяданнях ваеннага часу "Бацька", "Маленькая жанчына", "Аксiнiны сляды" (усе 1942), "Прасторны дом", "Вялiкае сэрца" (абодва 1944) узнаўляюцца не толькi асобныя эпiзоды вайны, але i даецца фiласофскае падсумаванне маральных вынiкаў, да якiх прыйшло чалавецтва. Чорнага ўразiла карцiна адступлення, разбурэння, гiбелi мноства людзей, у якой ён убачыў выразныя абрысы апакалiпсiса. Яго героi, простыя беларускiя людзi, як бiблейскi Iоў (вобраз якога ён згадваў у адным з раманаў), поўняцца велiзарнай цярплiвасцю, мужна прымаюць свой лёс, застаючыся ў экстрэмальных умовах самi сабою, вернымi чалавечай прыродзе.
У творах Чорнага ваенных гадоў на ўсю моц загучалi гуманiстычныя iдэi, занядбаныя ў часы сталiншчыны. Ствараючы вобразы сялян i iнтэлiгентаў, вясковых мудрацоў, самабытных фiлосафаў, дзiвакоў, праўдашукальнiкаў (а менавiта на iх трымаецца цiкаўнасць чытача нават незавершаных твораў, фрагментаў i ўрыўкаў), празаiк думаў пра тое адвечнае i сапраўднае, чым жыў i жыве народ. Гэта быў унiкальны ў нашай лiтаратуры выпадак, калi пiсьменнiк iшоў паралельна, а то i апярэджваў у мастацкiм асэнсаваннi ХХ ст. сваiх замежных калег, пра многiх з якiх ён нiчога не чуў i не ведаў (А.Камю, Т.Ман, I.Андрыч). Асобныя старонкi чорнаўскай прозы, вобразы, малюнкi, думкi ўспрымаюцца як мастацкае адкрыццё, як "успамiн пра будучыню".
Усведамленне асабiстай адказнасцi за лёс жыцця на Зямлi вызначае пачуццi i думкi герояў рамана "Пошукi будучынi". Аўтар называе iх, жыхароў мястэчка Сумлiчы, сумлiчанамi - ад слова "сумленне". Гэта людзi "з праўдай у сэрцы i розумам у галаве". Вясёлы, гаваркi, чулы да жыцця Фельчар не мае нават iмя: доктар, лекар, ён знаецца на спосабах ратунку i ад фiзiчных траўмаў, i ад душэўнага болю. Ён бязмежна верыць у светлы пачатак у чалавеку, у тое, што зробленае дабро вяртаецца стакроць больш моцным, адгукаючыся ў будучынi. Чорны бачыць сваiх герояў на шырокiм фоне беларускай i сусветнай гiсторыi, разумеючы, што за ваенным подзвiгам "цiхага чалавека" стаiць усё яго ранейшае жыццё. У першай частцы рамана апавядаецца пра Вялiкага Злодзея, якi прымушае згадваць творы Ф.Дастаеўскага, аднаго з самых любiмых чорнаўскiх пiсьменнiкаў: сусветны мiлiтарызм, грамадства, пабудаванае на нянавiсцi, развязалi вайну i "ўкралi" ў бацькоў маленства iх дзяцей. Асiрацелi Кастусь Лукашэвiч, "выгнанец з-пад Вiльнi", i Волечка Нявада, якая чакае не дачакаецца звароту бацькi з вайны. Вайна прымусiла гэтых герояў стаць дарослымi раней часу, а бязлiтасная неабходнасць вымушае разам шукаць паратунак, стаць "вялiкiмi змоўшчыкамi". "Дзецi прыроды", яны выклiкаюць замiлаванне сваiм даверам, жаданнем рабiць дабро, ахвяраваць апошнiм, абы ў свеце надышло замiрэнне, настаў лад. Разам з iншымi сумлiчанамi, "быццам ратуючы ўвесь свет не менш як ад касмiчнай катастрофы", Кастусь i Волечка ратуюць немца Шрэдэра: дабро павiнна адгукацца дабром. Так шукаюць i выбiраюць беларускiя дзецi, "трэцяе пакаленне", будучыню. Якою яна стала, пра гэта апавядаецца ў другой частцы рамана.
