«Значыць, у хаце людзі…» — Вайцех паклаў палец на курок аўтамата.
Доўга прыйшлося шукаць клямкі. Нарэшце, зарыпелі набраклыя дзверы, і хтосьці, заварушыўшыся, усхапіўся з ложка і сеў. Яго цяжка было разгледзець у цьмяным святле газоўкі, што паблісквала ў глыбіні хаты. Ці здалося Вайцеху, ці той застагнаў:
— Хто тут?.. — залішняя хрыпата ў голасе выдала Андрэя.
— Свае… Вайцех… — Вайцех здзівіўся, як гэта яго не мог пазнаць з-за парогу Андрэй.
— Ы-ы-х… — цяпер ужо моцна застагнаў на ложку Андрэй i, адваліўшыся да сцяны, ухапіўся за галаву.
Вайцех кінуўся да яго. Той плакаў, заплюшчыўшы вочы і ашчэрыўшы сціснутыя зубы. Плакаў без слёз, наўзрыд…
Вайцех схапіў яго за плечы і стаў трэсці, затым кінуўся ў парог, шукаючы вядро з вадою. Толькі цяпер ён заўважыў, што ў хаце амаль нічога не было: ні ў першым, ні ў другім пакоі, дзе гарэў агонь. Ні стала, ні лаў, ні пасуды. У запечку было поўна саломы, якую, відаць, вытраслі з сенніка. Усё было перавернута ўверх дном. Развёўшы рукамі, Вайцех вярнуўся да ложка, не ведаючы, чым вярнуць да прытомнасці Андрэя. Але той ужо сядзеў, звесіўшы долу доўгія ногі. Сядзеў, неяк занадта выпрастаўшыся, і адкідваў назад галаву. Барада яго трэслася, і, здавалася, што яго ўсяго схапіў стаўбняк. Вось Андрэй перавёў чырвоныя вочы з Вайцехавага твару некуды ў глыб хаты, і зноў яго затрасло, курчачы ў сутарзе рукі.
— Што з табою, Андруша?
Андрэй раптам саскочыў з ложка і, не ўстаяўшы, усім сваім цяжкім целам прыпаў да Вайцеха. Вайцех адчуў, як яму ўпёрся ў жывот дыск аўтамата. Ён пахіснуўся, спалохаўся хворага чалавека. Твар таго гарэў, як у агні.
— Я жывы застаўся. Са мной нічога… Але з ёю… — ён зноў зарыдаў, і Вайцеху прыйшлося выцягваць з яго амаль кожнае слова. — Не ўратаваў яе, не ўбярог… Гора мне… гора… Рэж мяне, бі… Мне будзе лягчэй… Не маўчы толькі…
— Дзе? Што?.. — Вайцех замітусіўся па хаце, вызваліўшыся ад Андрэя. А той, стогнучы, кінуўся да сцяны, дзе раней заўсёды стаяў куфар, і ўпаў на нешта цвёрдае, загорнутае ў пасцілку.
«Няйначай кантузія сказваецца на чалавеку…» — Вайцех яшчэ як след не мог разабрацца, што зрываецца ў Андрэя з языка, але адчуў, як яго самога страсянула, нешта застукала ў скронях. Ён падняў Андрэя i сам, нагнуўшыся, адхінуў рог пасцілкі… Цьмянае святло газоўкі асвяціла белы твар Юлькі. Знаёмы, дарагі твар… Вайцеха хістанула, выпрастаўшыся, ён прыпёрся да сцяны. Яму здалося, што ён моцна закрычаў, але сам гэтага не пачуў. Нешта гарачае здавіла горла i пачало душыць… Хату завалакло туманам, святло газоўкі здавалася вялізным полымем, што шугала недзе далёка-далёка ў цемені. Забалела галава востра-востра, прыступамі… Нехта недзе гаварыў Андрэевым голасам у гэтым змроку i дыме, дзе цяжка было дыхаць…
— Мінаю… мінаю падарвалася… — нібы вострыя дзіды калолі словы Вайцеху ў сэрца. — Я пераступіў… А ёй собіла наткнуцца… — пасля нехта заплакаў голасна, дзіка; затым маўчаў, а тады зноў выводзіў спакойна, надрыўна: — А я яе нёс… А я прытуляў… — гэта ўжо было не гора i не слёзы чалавека, а бог ведае што…
Сэрца ў Вайцеха закамянела. Ён адчуў, як халадзее ўвесь, астываючы, нібы пасля агню, з якога яго выратавалі.
Ён апусціўся на калені і, пагладзіўшы далонямі Юльчыны рассыпаныя мокрыя валасы, падняў на руках ад зямлі яе галаву і прыпаў да халодных вуснаў. Затым стаў цалаваць у цвёрды астылы лоб і пабялелыя шчокі… Пачаў раскрываць яе ўсю, адхінаючы пасцілку і не бачачы свету. Глянуў туды, дзе павінны былі быць яе ногі, ён убачыў толькі ўмазаную ў нешта чорнае падлогу.
«Запяклася кроў… — недзе мільгануў абрывак думкі. — Можа б, і жыла, каб адразу перавязалі. Жыла б, напэўна жыла б…» — тут ужо ён не мог быць уладаром над сваімі слязьмі. Яны цяклі па шчоках, па барадзе, капалі на рукі. Калі падняўся, яму здалося, што зямля правальваецца пад ім.
Няпраўда, што слёзы аблягчаюць гора… Яны цяклі і раз’ядалі душу Вайцеха.
Адна думка толькі цяпер, можа, i аблягчала гора Вайцеха; не, яна проста прымушала нешта рабіць, прымушала варушыцца, i гэта хоць крышку магло адцягнуць яго ад балючай сапраўднасці: памёршага заўсёды хаваюць…
Ды i як жа пакінуць яе тут… Пакінуць на аднаго кантужанага брата, за якім таксама патрэбен догляд. Не. Вайцех гэтага не зробіць. Ён правядзе яе ў апошні шлях сам, сам закрые яе вочы. Ён не пакіне, не аддасць яе нікому на свеце… Яна — яго, яго назаўсёды… Ён пахавае яе на могілках, пахавае сёння ноччу i затым будзе прабірацца да сваіх…
Вайцех знімае аўтамат, кладзе яго на ўслончыку ля печы i пачынае хадзіць па хаце:
«За што зачапіць рукі?..»
Андрэй панура сядзіць на ложку, не паварухнецца. Ён здранцвеў.
— Дзе вам собіла?.. — словы Вайцеха прымусілі таго ўздрыгануць.
— На дарозе.
— А дзе Аля?
— У лесе, з бабамі… Яна не ведае…
— I не гавары ёй… Сякеру і пілу знайдзі. I цвікоў.
Праходзіць час, і цьмяна асветленую хату напаўняе глухі звон пілы аб смаляныя ўсохлыя дошкі, што да гэтага дня былі яшчэ столлю…
Пакладзеныя ў дамавіну пасцілкі былі паверх накрыты белым абрусам, які прынёс Андрэй недзе з хлява. Дамавіну паставілі на ўслоне пасярод хаты.
Твар Юлькі яшчэ больш пабялеў, калі яго з бакоў атуліў белы абрус. Чорныя доўгія яе валасы Вайцех расчасаў, паволі заплёў косы і паклаў іх ёй на грудзі.
Як можа стрываць сэрца чалавека, калі ў яго аднімаюць самае дарагое!.. Яно не вытрымлівае, яно абліваецца крывёю, яно баліць, ные…
Вайцех, зарыдаўшы, прыпаў да яе грудзей…
«Устань жа, устань… Хоць апошні раз адплюшчы вочы, зірні… Я тут… Я не пакіну цябе… Я з табой, горачка маё, гора…» — яму здаецца, што ён плача, прымаўляючы, крычыць, а ён толькі думае. Думае ціха, уздыхаючы.
Да яго пляча дакранаецца Андрэй:
— Я збегаю да Сідаркавага хлопца… Па каня…
— Як жа ты пабяжыш нядужы?..
— Нічога. Вось убачыш… За платы буду трымацца, а дабягу. Ён жа з канём начуе дома. Тут недалёка. А што б я адзін зрабіў? Пакуль прыйшоў з ёй — знямогся. Ды і ў плячы смыліць, ные… Чакаў, пакуль хоць баба якая з лесу прыйдзе; прасіў жа праз Сідарку, каб жонка падышла, калі не збаіцца… А можа, заўтра пахаваем яе з бабамі самі? Ідзі, калі трэба, у брыгаду.
— Ты многа гаворыш, Андрэй. Бяжы да Сідаркі…
Вайцех зменшыў агонь у газоўцы і застаўся ў хаце адзін; адзін на зэдліку ля сваёй Юлькі, якая пакідае цяпер яго назаўсёды. Жудасная цішыня запанавала ў хаце. Вайцеху здаецца, што Андрэй павінен вось ужо вярнуцца назад, што ён доўга затрымаўся, хаця яшчэ стаіць у вушах стук дзвярэй, калі Андрэй выходзіў з хаты.
Вайцех услухоўваецца ў цішыню. Але цішыні даўно няма, яна ажыла. У хаце моцна гамоняць, аж звініць у галаве. Поўна вясковых дзяўчат, ад застолля да самага парога. Яны весяляцца, ідуць карагодам. Яны знікаюць і зноў паўстаюць, прыгожыя, зграбныя. I сярод іх — Юлька… Уся ў белым, да пят. Толькі звіслі на грудзі яе чорныя косы. Яна вядзе карагод, яна некуды зманьвае за сабой дзяўчат, затым паяўляецца ў дзвярах. За ёю зноў дзяўчаты з вянкамі… Яны зыходзяць са столі, прыплываюць з вокан, акружаючы Юльку. Што гэта?… Яны пяюць. Пяюць працяжныя жніўныя песні. Але чаму так жалобна, так сумна?.. Чаму яна, Юлька, не скажа ім пець што-небудзь іншае?..
Вайцех зноў зарыдаў, прыпаўшы да яе грудзей.
Расчыніліся дзверы, і ў хату з аўтаматамі ў руках увайшлі Кацярынчык з Сашыным. Убачыўшы схіленага над дамавінай чалавека, яны трывожна пераглянуліся між сабой і, зняўшы шапкі, ціха наблізіліся да Вайцеха.
…Стукае далёкі кулямёт, стукаюць па калдобінах грэблі калёсы, стукае Вайцехава сэрца.
Ідзе Вайцех і не чуе ён ні тарахцення колаў, ні таго, што ў кустах заліваюцца салаўі.
Ідзе Вайцех збоку калёс і трымаецца за дамавіну. Асцярожна пасоўваецца рука па яе шурпатай, негабляванай паверхні. Конь ледзь калдыбае па няроўнай дарозе. Ён таксама замучаны.
Адзін Вайцех ля калёс, адзін са сваёй Юлькай… Кацярынчык з Сашыным, узяўшы лапаты, падаліся наперад, на могілкі. Убачыўшы прыбітага горам Вайцеха, ім нічога не заставалася, як памагчы яму пахаваць жонку, якая і іх — партызан — заўсёды сустракала, як маці і сястра.
