I праўда, лёс да яго, мусiць, паставiўся мiласэрна. Неўзабаве ён выдраў каменны аскялёпак - вузкi, з вострымi бакамi, за якiм, аднак, нiчога яму не адкрылася. Далей скрозь быў цьвярды, шурпаты, сьцюдзёны камень. Але тым аскялёпкам усё ж можна было дзейнiчаць, нiбы iнструмэнтам, тачыць iм памiж камянёў. I ён пачаў тачыць, адломваць, шараваць камень аб камень. Бiць ён ня мог, трэба было як мага пазьбягаць кожнага гуку, каб нiчога ня ўчулi нi за дзьвярыма, нi там, за сьцяной. Ён па-ранейшаму ня ведаў, што яго там чакае воля цi, можа, новая турма. Але надзея ўпарта малявала яму пэўныя пэрспэктывы волi: горад, спатканьне зь сябрамi i зь ёй... Яму б толькi адолець гэты каменны мур.

I ён калупаў - цiхенька, з асьцярогай, увесь час чуйна прыслухоўваючыся да шолахоў-гукаў за дзьвярыма. Раз-пораз падхоплiваўся ды кiдаўся на свае транты ў другiм кутку. Але ўначы тое здаралася рэдка, уначы да яго празь дзьверы амаль не зазiралi, болей глядзелi зьвечара. Пад ранiцу наглядчыкi таксама, мусiць, стамлялiся, хадзiлi радзей i павальней. Аднойчы ён сьцямiў, што варта пасунуць пасьцелю блiжэй у кут, каб рабiць сваю справу лежачы, так было б больш непрыкметна. Але як было тое зрабiць? Усё ж, калi пасунуцца з пасьцеляй на мэтр, яны адразу заўважаць. А калi памалу, па колькi дзюймаў за дзень? I ён пасунуўся. Сьпярша на тры дзюймы, пасьля на пяць. I яшчэ. Кожны раз, калi прыходзiлi наглядчыкi, ён няўзнак i пiльна назiраў за iхнымi позiркамi - цi не заўважылi яны? Не, пакуль быццам нiчога. Цi, можа, гэтак умелi схаваць свае падазрэньнi? Але тое было б жахлiва, каб заўважылi i чакалi, маючы намер злавiць у самы апошнi момант. Схапiць ззаду за ногi, калi ён iрванецца на волю.

У канцы лета ён ужо прасунуўся з трантамi ў кут амаль ушчыльную. Пра тое, што скончылася лета, ён меркаваў па вопратцы наглядчыкаў, якiя апранулiся ў цяплейшае. Часам некаторыя прыходзiлi, мусiць, знадворку, ад iх веяла восеньскай сьвежасьцю, з кроплямi дажджу на плячах унiформы. У камэры ж заўжды стаяла аднолькавая тэмпэратура - халаднаватая для лета i цеплаватая для зiмы. Нiякага ацяпленьня тут не было.

Яшчэ празь нейкi час ён пратачыў мiж камянёў вузкую шчылiну, у якую пралазiлi чатыры пальцы ягонай рукi. Там сапраўды аказаўся лёх цi, можа, мышыная нара - вузкая i, здаецца, глыбокая. Ён ссыпаў туды ўсе наточаныя за ноч крошкi ад сьцяны, i яны зьнiклi там, не пакiнуўшы сьледу. Дзiрку пад ранак, перад пабудкай, акуратна закладваў каменным аскялёпкам - той добра клаўся на сваё ранейшае месца, i нават зблiзку нiчога падазронага нельга было заўважыць.

Яшчэ дужа баючыся паверыць у сваю ўдачу, ён усё ж страцiў частку свае насьцярогi i ледзьве не загубiў усю справу. Сталася тое празь ягоныя рукi. Неяк прынесшы ежу - мiску чачавiчнага сёрбава, наглядчык, немалады, з хваравiтым тварам мужчына, спынiў позiрк на ягоных руках. Ён таксама заўважыў тое, але рук схаваць не пасьпеў - у абедзьвюх была ягоная мiска. "Што, будаўнiк?" - папытаўся наглядчык i кiўнуў на ягоныя рукi. Будаўнiк, - як мага спакайней адказаў ён, хоць у ягонай душы ўсё напялася ад раптоўнага страху: няўжо здагадаўся? Але не, здаецца, не здагадаўся, бо сказаў быццам са спачуваньнем нават: i я рабiў мулярам. Пасьля ўжо, застаўшыся на адзiноце, ён уважлiва дасьледаваў свае агрубелыя, у цьвярдых мазалях рукi. Нiколi яны ў яго не былi такiя, фiзычнай працай на волi ён амаль не займаўся. Будаўнiком стаў тут, у гэтай камэры. Толькi не будаваў - бурыў старадаўнi каменны мур; мабыць, тое было цяжэй, чым будаваць. Але дзеля волi на што ня пойдеш? Тое можна зразумець, толькi назаўжды страцiўшы яе, волю.

Мусiць, было б лепш, калi б ён загiнуў, памёр, каб яго пахавалi сябры па барацьбе, i яна, паплакаўшы, пахавала б разам зь iм i сваё да яго каханьне. Так было б лепей, але так ня стала. Сталася горш, i тое душыла сваёй няпэўнасьцю, несканчонасьцю, недагаворанасьцю. У той восенскi вечар яны рассталiся, як меркавалi, на пару гадзiн, апоўначы ён абяцаў вярнуцца ў яе сьвяцёлку на паддашшы акрай гарадзкога парку. I яна, памятае, нават не зьбiралася класьцiся спаць, сказала: буду чакаць. I не разьвiталася як мае быць, толькi трошкi прыгарнулася да яго i расчынiла палавiну дзьвярэй - iдзi! Ён i пайшоў. Ён сьпяшаўся, бо iсьцi было на край гораду, а часу бракавала, i ён спазьняўся. Каб ведаць, куды сьпяшаўся! Думаў, па справе iх сьвятой барацьбы, да сябра, а там чакала яго самая чорная здрада. I ён не пасьпеў падаць каханцы хоць якi-небудзь знак, так нечакана абрынулася на яго бяда. I зьнiк назаўжды. Можна было падумаць: уцёк. Ад сяброў, ад яе, з гораду наогул. Ды яшчэ падумаць, што здрадзiў. Можа, усё тое зрабiлi iхныя ворагi, каб сябры i яна думалi, што ён прадажнiк. I цяпер замест каханьня яна яго ненавiдзiць. Хiба ж можна кахаць здрайцу? А яшчэ ён не сказаў ёй самага галоўнага слова усё думаў, зьбiраўся, ды адкладваў. То не было зручнага моманту, то здатнага для таго часу. Думаў: пасьля.

Не, яму вельмi патрэбна апынуцца на волi.

Усе гады, праведзеныя ў адзiночках ды ў агульных камэрах, ён i ня марыў калi-небудзь дачакацца волi. Вядома, можна было чакаць амнiстыi, часу, калi сканае дыктатар. Але дыктатары ў гэтай краiне памiралi нячаста, бо мелi жалезнае здароўе, як i наогул усе дыктатары. Хутчэй памрэ ён, ягонае здароўе нiколi не было надта моцнае. На волi, праўда, неяк лiпеў, падахвочаны барацьбой за вялiкую iдэю. Тут жа ён падупаў i часта кашляў, балела ў грудзях. Але як зьявiлася гэтая надзея, ён адчуў сябе лепш, быццам набыў другое дыханьне, i кашляў толькi лежачы на трантах, як калупаўся ў кутку, нават не кашлянуў нi разу. Ня мог таго дазволiць сабе.

Аднойчы глыбокай ноччу, як пратупалi за дзьвярыма i сьцiхлi крокi наглядчыка, ён намацаў у нары штось новае. Новы край каменя, ражок, за якi можна было ўхапiцца. Пакуль што аднаруч, але, калi яшчэ папацець, дык можна i аберуч. Тое адкрыцьцё яго надта ўзрушыла. Гэта быў плён, новыя магчымасьцi, узрастаньне надзеi, наблiжэньне жаданай мэты.

Але, мусiць, ня трэба было сьпяшацца. Хутка выдраць той камень наўрад цi ўдасца, на тое ў яго проста не хапала сiлы. Сьпярша трэба было абкрышыць, пашырыць шчылiну, можа, раскалупаць побач другую. Усё ж, мусiць, ён перабольшыў свае магчымасьцi, пачаў дужа пацець i, натуральна, стамляцца. Асаблiва пад ранак. Ды яшчэ бадай што бяз сну. Якiх дзьве гадзiны зьвечара цi перад пабудкай, мабыць, было замала, каб адысьцi ад стомы, аднавiць сiлы. Сваю мiску чачавiчнага сёрбава ён зьядаў усю, але таго было цяпер мала. Неяк папрасiў дабаўкi, ды на яго толькi зьдзiўлена глянулi: чаго гэта ён раптам? I ён змоўк. Мусiў абысьцiся тым, што давалi.

З тае хвiлiны, як ён намацаў край каменя, часьцей стаў думаць пра яе. Яе мiлы воблiк паўставаў перад iм у куце, як ён калупаў, шкрэб, тузаў. Зьяўляўся ў кароткiм сьне. I заўжды кепска - сумна i гаротна. Нiколi - весела, гульлiва, як нярэдка было наяве, асаблiва калi яны заставалiся ўдваiх на яе паддашку. За сьценамi шумеў дрэвамi вецер, у вокны пазiралi вузлаватыя сукi клёнаў, а iм так хораша было ўдваiх. Нават бяз словаў. З маўклiвым клопатам адзiн пра аднаго i аб iх агульнай i сьвятой справе.

Цяпер яму б толькi сказаць, што ён кахае яе i ён - ня здраднiк. Ён ахвяра, i няхай яна тое ведае. Каб усё папраўдзе. Каб яна ня думала пра яго iнакш - iнакш ён не заслугоўвае. Каб ён ведаў, як тое можа абярнуцца, ён быў бы тады iнакшы. Быў бы ў сто разоў лепшы. Сьмялейшы. Разумнейшы. I кожны дзень, калi яны былi разам, гаварыў бы ёй, што кахае. Як нiкога - нiколi. Калi б тое ведаў. Але ж ня ведаў i не сказаў. I яго дужа гняло несказанае слова.

I цяпер гэтая надзея...

Пакуль што, аднак, усё iшло няблага. Падобна, турэмшчыкi нiчога не заўважылi i нi пра што не здагадвалiся. З воглага заўсёды кутка дужа веяла сьцюжай, камянi сталi халодныя, нават мерзьлi рукi. Тое, аднак, дало падставу адчуць, што засталося няшмат. Некалькi апошнiх камянёў, а там - воля. Аднойчы ўдзень, лежачы на сваiх трантах, ён пачуў галасы - гэта адтуль, з-за сьцяны. Гаварылi дзесьцi паблiзу ад ягонага кутка, словаў нельга было разабраць, але то былi людзi з волi. Значыць, воля была дужа блiзка. Менавiта ў такi час ён стрываў немалую трывогу, што пачалася з ранку. За дзьвярыма ўсчаўся крык, здаецца, кагосьцi там бiлi. Пасьля крык стаў глушэйшы, перайшоў у камэру, цi што? Ён сядзеў, слухаў i, сьцiнаючы сэрца, чакаў. Думаў, што тое нейкiм чынам можа тычыцца i яго. I праўда, неўзабаве ягоныя дзьверы шырока расчынiлiся, уварвалася цэлая зграя турэмшчыкаў, з лаянкай выпхнулi яго ў калiдор - пачалi шманаць. Перавярнулi ягоныя транты, абмацалi сьцены. Ён нiбы абмёр ад кепскага прадчуваньня, здалося, што яны нешта ведаюць. Магчыма, ён аж пабялеў з твару i спалохаўся, што тое заўважаць. Быццам, аднак, не заўважылi - вымелiся, папярэдне пiхнуўшы яго на скамячаныя растрэсеныя транты. Тую ноч ён не калупаў у куце, болей чакаў i слухаў. Нешта неспакойная выдалася ноч