Павярнуўшыся, баец вызвалiў ад завалля рукi, прыўзняўся, але ногi былi яшчэ моцна нечым прыцiснуты. Цi ён аглух, цi сапраўды было зусiм цiха, толькi ў вушах нешта вiсклiва, працягла i балюча звiнела. Пакрысе ён павярнуўся на бок i паспрабаваў устаць. Ногi, здаецца, уцалелi, рукi таксама, толькi адна вельмi балела ў плячы. Ссыпаючы з сябе пыл i абломкi, ён прыўзняўся на руках, выцягнуў з-пад друзу адну нагу, пасля другую i сеў. I тады з грудзей яго прарваўся сударгавы нястрымны кашаль. Валока аж захлiпаўся ад ўдушша, грудзi разрывалiся; пыл i пясок забiлi, мусiць, усе лёгкiя. Уздрыгваючы ўсiм целам, некалькi пакутных хвiлiн чалавек кашляў i адплёўваўся i пасля, калi палегчала, зноў агледзеўся наўкола.
Так, яго добра завалiла тут. Завалiла лесвiцу i склеп, уцалеў толькi змрочны закутак за прыступкамi ды якiх метры са два ля выхаду. Той бок склепа, насупраць ад увахода, быў зусiм забiты цэглай, бетоннымi глыбамi; столь над iм скасабочылася, разламаўшыся на кавалкi, i з чорных шчылiн дзе-нiдзе тырчала ржавая арматура. З адной такой шчылiны ў паўзмрок сутарэння цадзiўся знадворку тоненькi мiльготкi праменьчык. У iм, роячыся, густа блiскалi пылiнкi, i ён ледзьве прабiваўся да долу, дзе клаў на цагляны зломак прыцьмелую плямку святла. Ад гэтай яго кволай спробы прабiць змрок i было тут трошкi вiдна.
Паматаўшы галавой, Валока вытрас з вушэй пясок i ўчуў, як глухiмi ўздыхамi з-пад зямлi данеслiся сюды гукi вайны - выбухi, далёкi маторны гул i глухаватыя кулямётныя чэргi. Гэта насцярожыла i заклапацiла; падумалася, што трэба хутчэй вылазiць, бо рота, мусiць, ужо адышлася далека. Баец падняўся на ногi i, спатыкаючыся, пабрыў было да прыступак. Там ён агледзеўся, убачыў i выцягнуў з-пад шчэбня свой згублены аўтамат, рукавом выцер яго ад пылу. Тое, што знайшлася зброя, трохi супакоiла яго; чалавек аддыхаўся i адчуў, што болей за iншае балiць плячо. Упершыню ён успомнiў тады пра немца. Вядома, таму ўжо капец; прыбiла, напэўна, у куце; так, дзякаваць Богу, не давялося i душыць, падумаў Валока. Да немца, мёртвага, у байца злосцi ўжо не было.
Угары зноў прыглушана загрукацелi чэргi, то наш "дзягцяр"; Валока пазнаў бы яго дзе хочаш. Гэта ўзбадзёрыла байца. Прыгнуўшы голаў, ён абмацаў навiслую над прыступкамi глыбу, паднатужыўся, паштурхаў, аднак нiчога нiдзе не кранулася. Мусiць, зверху яго тут добра прывалiла нечым. Але як жа тады выкараскацца? Пакутуючы ад болю, ён сышоў з прыступак, угледзеўся ў змрок пакарэжанага падстолля. Нiдзе нiякае дзiркi, нiякай адтулiны, здатнай для таго, каб можна было пралезцi. Зрушваючы абломкi цэглы, баец ускарабкаўся на кучу друзу пад промнем i ў другiм месцы памацаў рукамi скасабочаную патрэсканую столь. Адзiн кавалак бетону кратаўся, але толькi ледзь-ледзь хоць i быў разламаны, ды ўсё ж трымаўся, пэўна, на арматуры. Валока зазiрнуў у шчылiну, але там, апроч добра асветленых на зломе тоўстых яе краёў, нiчога не было вiдаць.
Што ж рабiць, - як вылезцi, няўжо няма нiякага ходу? А можа, трэба крыкнуць, паклiкаць на дапамогу? А калi тут паблiзу немцы? Хто ведае, цi ўтрымалi нашы той сквер? Такая бамбёжка, мусiць, дала немцам якую карысць. Ён злез з друзу, зазiрнуў у цёмны куток збоч лесвiцы - скрозь пыльнае цаглянае завалле. Колькi трэба перакапаць яго, каб дабрацца да якой праломiны! Дык што ж рабiць!
Раптам на кучы цэглы i ламачча варухнуўся кавалак цаглiны. Пасля, крануты аднекуль знутры, заварушыўся друз i яшчэ некалькi кавалкаў ссунулася ўнiз. Валока здрыгануўся, сумеўся i ажно прыгнуўся, углядаючыся. "Вось табе i на!" без страху, поўны аднаго толькi здзiўлення, сказаў ён сабе. I у той жа час згледзеў край чорнага,акаймаванага галуном пагона, засыпанае глiнай плячо мундзiра, i раптам нечакана акрэслiўся дагэтуль не заўважаны ў паўзмроку твар немца. Яго немаладыя, вiльготнага бляску вочы чамусьцi вельмi напружана, быццам збянтэжана глядзелi на байца.
Валока ўнутрана сцяўся ("Ах ты, пракляты, уцалеў!") i левай рукой падхапiў ствол аўтамата. Але былы страх знiк, цяпер баец не дужа i баяўся гэтага недадушанага ворага. Немец, аднак, не варушыўся, яшчэ трохi паўзiраўся ў байца i затым тузануўся з ламачча. Твар яго пры гэтым скрывiўся ад болю, вораг прастагнаў i немачна заплюшчыў вочы.
"Забiць!" - блiснула думка. Валока прывычна скiраваў на ворага аўтамат, гатовы вось-вось нацiснуць на спуск; гэта было так лёгка зараз i так проста. Але, мабыць, гэтая лёгкасць i прытрымала яго рашучасць. Немец зноў аслабела заварушыўся, намагаючыся вызвалiцца з-пад абломкаў. "Ну лезь, паспрабуй! Падыдзi! - казаў сабе баец, пiльна назiраючы за кожным аслабелым рухам ворага. - Вылезеш, тут жа i ляжаш!"
Гэта быў чацвёрты вораг, якi трапiў яму пад аўтамат. Першага ён падстрэлiў у сорак трэцiм пад Прохараўкай з акопа, у часе нямецкай атакi. Той упаў тады на траву, павярнуўся, неяк здзiўлена паглядзеў на Валоку i сцiх. З другiм давялося трохi пазмагацца. Баец даганяў яго ў акопе, той страляў з парабелума, паранiў яго сябра Макiўчука, - то быў нейкi афiцэр у фуражцы з кукардай, i Валока, загнаўшы яго ў тупiк, прыкалоў штыхом. Трэцяга расстраляў там, у пад'ездзе. Цяпер вось гэты.
Але страляць яго ў доле было неяк няёмка. Вакола чакаў, калi ён вылезе i што будзе потым.
Толькi вылезцi яму было нялёгка. Немец патузаўся плячыма, разварушыўшы цаглiны, выцягнуў з-пад завалля руку, пакрывiўся тварам ад болю. Затым застагнаў, умольна зiрнуў на байца i зноў бяссiльна абвяў.
"А, даняло, сабака!" - прабурчаў Валока, усе напружана сочачы за iм. Але аўтамат ён апусцiў. Немец пакутна торгаўся, разварушваючы драбязу i ўсё не могучы выдраць ногi, прываленыя нейкай бетоннай глыбай. Валока яшчэ пастаяў насупраць, назiраючы за марнымi намаганнямi ворага. Мусiць, ад таго, што немец страцiў ужо былую небяспеку для яго, паволi асядала ў байцу злосць i мякчэла, адступала кудысьцi рашучасць забiць. Немец застагнаў, апусцiў голаў, кусаючы вусны. "Пераломаны ногi, цi што?" - падумаў Валока. Бачачы, што немцу не выбрацца без дапамогi, ён неяк не ў лад са сваiм пачуццём ступiў блiжэй i, упершыся абцасам, адвалiў убок вялiзны пляскаты кавалак сцяны.
Затым сам аж здзiвiўся, навошта зрабiў тое, - немец вальней заварушыўся, абапёрся аб дол рукамi i, схiлiўшы ўнiз галаву з разматлянымi пыльнымi космамi, паволi выцягваў з-пад друзу ногi. Ага!.. Цэлы... Ён ужо апынуўся на волi, але чамусьцi не спяшаўся скарыстаць яе, - мусiць, яго добра прыбiла ў часе абвалу. Тоячы ў душы супярэчлiвую, перамешаную са спачуваннем зласлiвасць, Валока стрымана назiраў за iм.
Абапiраючыся рукамi на загрувашчаны дол, немец нейкi час сядзеў, не могучы, вiдаць, саўладаць са слабасцю i болем. Побач, сцяўшы над пераноссем запарушаныя пылам бровы, з аўтаматам напагатове чакаў Валока. Немец усё мацаў сваю нагу ў калене, варушыў ботам. Затым, нiбы чагосьцi здзiвiўшыся, зiрнуў на байца i ўслухаўся. Знадворку глуха даносiлася далёкая стралянiна; грымнула некалькi выбухаў; праз шчылiны ў столi сям-там прасеялася крыху пяску. Немец паглядзеў угору i, нiбы прыпамятаўшы штосьцi, таропка ўстаў i, кульгаючы, падаўся да лесвiцы.
Валока не бачыў у яго нiякае зброi, ведаў, нiкуды яму не вырвацца адсюль, i таму спакойна сеў на цагляны зломак, з перавагай пазiраючы на ворага. Аўтамат ён трымаў мiж калень. "Ага, паспрабуй", - з'едлiва падумаў баец, гледзячы, як немец штурхае плiту над прыступкамi. Той рабiў гэта, вiдаць, з усяе сiлы, ззаду ў кароткiм разрэзе аж матлялiся канцы мундзiра, але плiты зрушыць не здолеў. Тады немец павярнуўся; на яго збянтэжаным твары было пытанне, але безудзельна спакойны выгляд Валокi, мусiць, даў яму зразумець, што выйсця адсюль няма.
Ён вяла саступiў з прыступак i сеў, абхапiўшы рукамi нагу. Валока з прытоенай цiкавасцю агледзеў яго пакамечаную, абсыпаную пылам постаць з яфрэйтарскiм шаўронам на разадраным да локця рукаве i ўпершыню ўбачыў на яго баку кабуру. Гэта зацiкавiла i насцярожыла, з'явiўся новы клопат: што рабiць, калi вораг ажыў ды яшчэ ў дадатак да ўсяго i ўзброены?
Немец тым часам, вiдаць, паволi спакайнеў, правай нагой спiхнуў з левай бот, закасаў штанiну i насоўкай пачаў перавязваць калена. Калена было скрываўлена, кроў паўзла i паўзла з нейкае невялiчкай, але вельмi крывацёчнае раны, i хутка насоўка стала ўшчэнт мокрая. Па ўсiм выглядзе немца нельга было заўважыць, каб ён збiраўся ратавацца ад байца або нападаць, i гэта супакойвала. Неяк мiжвольна пранiкшыся спачуваннем да яго болю, Валока адставiў убок нагу i намацаў у кiшэнi пацёрты, даўно ўжо ношаны там перавязачны пакет. Баец мог i не даваць яго: не так ужо i шкада яму было гэтага падбiтага гiтлераўца. Аднак нейкае чалавечае велiкадушша штурхнула дапамагчы, бо была ў тым патрэба.
