У тую ранiцу Карнэлiй выправiўся на раскопкi раней за мяне. Рабочыя адкапалi будынак з асаблiва тоўстымi жалезабетоннымi сценамi, якi, здаецца, захаваўся лепш за астатнiя. Праўда, i ён забiты смеццем i пяском, i археолагi лiтаральна прасейвалi гэтае смецце скрозь сiта. Учора яны не знайшлi нiчога асаблiвага: як i ў астатнiх дамах, зрэдку траплялiся абломкi труб, хатнiх рэчаў, разбiты посуд. Сеўшы ля палаткi, у якой мы размясцiлiся разам з Карнэлiем, я назiраў са свайго месца, як арангутан даваў указаннi кiраўнiку групы, маладому шымпанзэ с насмешлiвым позiркам. Карнэлiя не вiдаць: ён у раскопе разам з рабочымi. Ён сам часта бярэцца за iх справу, баючыся, што рабочыя могуць прапусцiць або не ўберагчы каштоўную знаходку.
Нарэшце ён выбiраецца з траншэi, i я адразу ж разумею, што Карнэлiй зрабiў нейкае фенаменальнае адкрыццё! У руках у яго якiсьцi невялiчкi прадмет, мне яго з такой адлегласцi не вiдаць. Без залiшнiх цырымонiй адштурхнуўшы старога арангутана, якi спрабаваў завалодаць знаходкаю, Карнэлiй з вялiкай асцярожнасцю апускае яе на пясок. Ён глядзiць у мой бок i энергiчна махае рукамi. Падышоўшы, я бачу на твары ў яго неверагоднае хваляванне.
- Улiс, Улiс! - ледзь выцiскае ён з сябе.
У такiм стане я яго яшчэ нiколi не бачыў. Рабочыя, якiя выбралiся за iм з траншэi, збiраюцца вакол знаходкi, i я ўсё яшчэ не магу яе разгледзець. Яны паказваюць на яе пальцамi - вiдаць, яна ўсяго толькi забаўляе iх. Некаторыя рагочуць. Амаль усе яны - здаравенныя гарылы. Карнэлiй загадвае iм адысцi.
- Улiс!
- Што там?
Цяпер я таксама бачу нарэшце на пяску знаходку i чую здушаны голас Карнэлiя:
- Лялька, Улiс, лялька!
Але, гэта лялька, звычайная фарфоравая лялька. Яна проста цудам гэтак захавалася: вiдаць нават рэшткi валасоў i лускавiнкi каляровай палiвы на вачах. Спачатку я нiяк не магу зразумець хвалявання Карнэлiя: ну што тут такога?.. I толькi праз некалькi секунд да мяне даходзiць,.. Я зразумеў! I адразу ж неверагоднасць таго, што здарылася, працiнае мяне i пераварочвае душу. Гэта ж чалавечая лялька - дзяўчынка! Але я не магу паверыць у гэтую хiмеру. Перш чым дакляраваць цуд, трэба праверыць усе магчымыя трывiяльныя варыянты. А такi вучоны, як Карнэлiй, павiнен гэта зрабiць.
У малпiнай дзятвы таксама ёсць цацкi, i сярод iх хоць i нячаста, але трапляюцца ўсё-такi фiгуркi жывёлiн i нават людзей. Значыцца, лялька-дзяўчынка сама па сабе не магла так усхваляваць яго. Але па-першае, у малпаў такiх фiгурак не робяць з фарфору, а па-другое, яны нiколi не бываюць адзетыя, ва ўсякiм разе, адзетыя, як разумныя iстоты. А гэтая лялька, зразумеў нарэшце i я, была адзетая ў такiя ж самыя строi, як лялькi ў нас на Зямлi: на целе ў яе захавалiся рэшткi сукеначкi, гарсэцiка, нiжняй спаднiчкi i штонiкаў. Лялька была адзетая з густам, з якiм магла ўпрыгожыць дзяўчынка сваю любiмую ляльку, з любоўю, з якой магла адзець ляльку-малпачку маленькая малпа, але нiколi, нiколi нi тая i нi другая не сталi б гэтак руплiва адзяваць у паменшаныя копii сваiх строяў жывёлiну! Цяпер я ўсё лепш i лепш разумеў хваляванне майго сябра-шымпанзэ.
Але гэта не ўсё. Знойдзеная лялька мае яшчэ адну вельмi дзiўную асаблiвасць, якая развесялiла рабочых-гарыл i нават прымусiла ўсмiхнуцца фанабэрыстага арангутана, галоўнага кiраўнiка раскопак. Лялька гаворыць. Яна гаворыць як зямны чалавек. Апускаючы яе на пясок, Карнэлiй выпадкова нацiснуў на кнопку ацалелага механiзма, i лялька загаварыла. Вядома, сказала яна няшмат. Усяго толькi адно слова з двух аднолькавых складоў: "Та-та"!
"Та-та", - зноў лапоча фарфоравая дзяўчынка, калi Карнэлiй падымае яе i разглядвае з усiх бакоў, абмацваючы чуллiвымi пальцамi. Гэтае слова гучыць амаль аднолькава па-французску, на мове сарорскiх малпаў, дый, напэўна, на iншых мовах усiх таямнiчых сусветаў i паўсюды мае адно значэнне.
"Та-та", - паўтарае лялька - маленькi чалавечак, i, вiдаць, таму морду майго вучонага сябра залiвае румянец, менавiта гэта пераварочвае мне ўсю душу, i я з вялiкай цяжкасцю стрымлiваюся, каб не закрычаць, пакуль Карнэлiй адводзiць мяне ўбок, несучы з сабою каштоўную знаходку.
- Ёлупень! - мармыча ён праз нейкi час.
Я ведаю, каго ён мае на ўвазе, i разумею яго абурэнне. Стары арангутан убачыў у гэтай ляльцы звычайную цацку дзiцёнка-малпы, якую дзiвак-майстар з далёкай мiнуўшчыны надзялiў здольнасцю прамаўляць гэтае слова. Няма нiякага сэнсу тлумачыць яму што-небудзь. Карнэлiй i не спрабуе гэтага рабiць. Адзiнае лагiчнае тлумачэнне, якое прыходзiць у галаву, здаецца яму самому настолькi экстраардынарным, што ён выбiрае маўчанне. Нават мне Карнэлiй не кажа нi слова. Але ён ведае, што я ўсё зразумеў.
Да канца дня Карнэлiй будзе хадзiць задуменны i не загаворыць нi з кiм. Мне здаецца, яму страшна працягваць гэтыя даследаваннi i ён шкадуе, што, як нi мала, але ўсё ж такi адкрыўся мне. Узбуджэнне ў яго прайшло, i цяпер яму цяжка бачыць мяне сведкам такой знаходкi.
На другi ж дзень мае падазрэннi пацвярджаюцца: Карнэлiй шкадуе, што прывёз мяне сюды. Усю ноч ён думаў, а ўранку, пазбягаючы майго позiрку, заявiў, што вырашыў адправiць мяне назад у iнстытут, дзе мяне чакае больш важная праца. Месца на самалёт мне ўжо заказана. Я вылятаю праз дваццаць чатыры гадзiны.
Раздзел IV
Дапусцiм, разважаў я, што некалi людзi былi паўнаўладныя гаспадары гэтай планеты. Уявiм, што больш за дзесяць тысяч гадоў назад на Сароры квiтнела чалавечая цывiлiзацыя, падобная да нашай...
Але цяпер гэта ўжо не проста неабгрунтаваная гiпотэза, у яе прыхiльнiкаў ёсць доказы. Ледзь сфармуляваўшы сваю думку, я адразу ж адчуў тое асаблiвае ўзбуджэнне, якое ахапляе цябе, калi ты знаходзiш у лабiрынце заблытаных сцежак адзiную правiльную. Упэўнены, менавiта гэты шлях i прывядзе да раскрыцця тайны малпавай эвалюцыi. Недарма ж я заўсёды шукаў падсвядома адказ прыкладна ў гэтым напрамку.
Я вяртаюся самалётам у сталiцу разам з сакратаром Карнэлiя, маўклiвым шымпанзэ. Але мне i не хочацца гаварыць з iм. У самалёце заўсёды добра падумаць. Дый наўрад цi мне яшчэ выпадзе лепшая магчымасць разабрацца ў сваiх думках.
...Значыцца, дапусцiм, што ў векапомныя часы на Сароры iснавала цывiлiзацыя, падобная да нашай. Цi можа так стацца, каб iстоты, пазбаўленыя розуму, прадоўжылi яе шляхам пераймання? Уявiць сабе гэта нялёгка, але чым больш я разважаю, тым больш знаходжу аргументаў, якiя робяць дадзеную гiпотэзу не такой ужо i фантастычнай. Думка пра тое, што нас калi-небудзь заступяць удасканаленыя робаты, была на Зямлi, наколькi я памятаю, досыць шырока распаўсюджаная. З ёю згаджалiся не толькi паэты i раманiсты, але i прадстаўнiкi ўсiх слаёў грамадства. I, можа, менавiта таму, што гэтая iдэя так пашырылася ў масах, яна раздражняла iнтэлектуальную элiту. А можа, i таму, што ў ёй была доля горкае праўды. Толькi доля, бо машына заўсёды застанецца машынаю, а сама ўдасканалены робат - робатам. Але што сказаць пра iстот, надзеленых, як малпы, хаця б зачаткамi розуму? Iстот, што валодаюць, як малпы, высокаразвiтым пераймальным iнстынктам?..
Я заплюшчваю вочы. Гул матораў закалыхвае мяне. Але мне трэба прааналiзаваць усё гэта, каб вызначыць сваю пазiцыю.
Што з'яўляецца распазнавальнай прыкметаю цывiлiзацыi? Нейкi асабiсты дух? Наўрад цi. Хутчэй за ўсё - будзённае жыццё... Ну, добра, прызнаем неабходнасць духоўнасцi. Напэўна, яна выявiцца ў мастацтве, у першую чаргу ў лiтаратуры. Цi ж сапраўды апошняя з'яўляецца сфераю, недаступнаю нашым буйным чалавекападобным малпам, калi, вядома, дапусцiць, што яны навучылiся складваць словы? А з чаго складаецца наша лiтаратура? 3 шэдэўраў? Каб жа толькi з iх! Калi за адно-два стагоддзi i з'яўляецца арыгiнальная кнiга, астатнiя пiсьменнiкi так цi iнакш яе пераймаюць, iнакш кажучы, перапiсваюць, i такiм чынам у свет выходзяць сотнi тысяч новых кнiг, з больш-менш рознымi назвамi, але аднаго зместу, данесенага з дапамогаю адносна змененых камбiнацый фраз. Вiдаць, малпы, пераймальнiкi па сваёй прыродзе, маглi б ствараць такую лiтаратуру пры той, вядома, умове, што навучылiся б гаварыць.
