Ад гэтай яго просьбы, падкрэслена-ветлiвай, афiцыйна-халоднай, яна страшэнна збянтэжылася. Як яна недарэчна трымала сябе - засмяялася, сказала несусветную лухту! Правалiцца б лепш скрозь падлогу. Добра, што ён зноў углыбiўся ў кнiгу i не глядзеў на яе. Але яна не ведала, як выйсцi, i ўсё стаяла перад сталом, анямелая, пакараная найгоршым чынам. Вiдаць, ён зразумеў, што з ёю робiцца, бо сказаў:
- Папрасiце, калi ласка, Дабравольскую зайсцi да мяне.
Маша ветрам вылецела з кабiнета.
...Таму яна i спалохалася, убачыўшы абодвух бацькоў. А што, калi яны збiраюцца пагутарыць з ёй?
Супакоiў Шыковiч.
Выйшаў за ёй на кухню, спытаў прыветлiва, па-сяброўску:
- Маша, вы ўмееце варыць каву? Чорную?
- Умею.
- Вы ўсё ўмееце. З вас будзе цудоўная жонка.
Ён даў ёй грошы на каву i каньяк. Яна ўзрадавалася даручэнню.
Зося захвалявалася была, хацела адзявацца, каб прымаць гасцей, як належыць гаспадынi. Але Яраш пачаў распытваць яе пра адчуванне, прафесiйна, падрабязна, па-бальнiчнаму. I яна зноў залезла на шырокую канапу з нагамi. Сядзела ў куточку, захутаўшыся ў халацiк, як малая японачка. Маша навучыла яе адмыслова закручваць валасы, i высокая кукла прыгожых валасоў сапраўды рабiла яе падобнай на ўсходнюю жанчыну.
Яраш скончыў распытваць пра здароўе i змоўк. У той дзень яму цяжка было весцi размову для размовы, гаварыць пра ўсё.
Шыковiч палiў на кухнi, пускаючы дым у фортку, слухаў iх, зразумеў зацяглую паўзу.
Зося сказала нешта пра дождж. Яраш крыху iншымi словамi сказаў тое ж.
- У вас стомлены выгляд, Антон Кузьмiч.
- Я сёння прыляцеў з раёна.
- Камандзiроўка?
- Але.
Шыковiч кiнуўся на дапамогу сябру.
- Соф'я Сцяпанаўна, не сумна вам адной у гэтым доме? - спытаў ён з жартаўлiвай весялосцю, сядаючы ў зручнае нiзкае крэсла.
- О не. Я чытаю. У мяне добрыя суседзi. Яны наведваюцца. А потым прыходзiць з работы Маша...
Вось так пагаварылi яшчэ пра тое-сёе. Нарэшце Кiрыла падступiў да галоўнага, асцярожна, далiкатна:
- Соф'я Сцяпанаўна, скажыце, калi ласка, вас не вельмi расхвалюе размова пра мiнулае?
Яна ўздрыгнула, насцярожылася:
- Пра якое мiнулае?
- Ну, напрыклад, пра вайну. Пра смерць бацькi...
- А што вас цiкавiць?
- Што мяне цiкавiць?.. - Ён палез ва ўнутраную кiшэню пiнжака i дастаў складзеныя лiсты паперы. - Прачытайце вось гэта, i вы зразумееце.
Яраш зiрнуў на сябра з дакорам, але змаўчаў.
Зося разгарнула сашчэпленыя лiсты, прачытала загаловак, устрапянулася, паглядзела на Шыковiча са здзiўленнем, страхам i надзеяй. Позiрк яе пытаў:
"Што ты падрыхтаваў мне? Гора? Хiба ў мяне яго было мала? Радасць? Няўжо радасць?.."
Пачала чытаць прагна, нецярплiва, маланкава хутка. Лiсткi трапяталiся ў руках, як жывыя птушкi. Пабляднелi, а потым загарэлiся шчокi. Яны абодва не зводзiлi з яе вачэй. Але вось яна, перагортваючы старонку, з палёгкай уздыхнула. Прыцiхлi лiсты, перасталi трапятаць. Павольней пачала чытаць яна. Пад канец, было вiдаць, зусiм супакоiлася i здавалася нават крыху расчараванай. Задумалася глыбока. Яны доўга, нiводным рухам не парушаючы цiшынi, цярплiва чакалi, калi яна вернецца з успамiнаў.
Шпарка-шпарка, нiбы надзвычай спяшаўся - цiк-цiк-цiк, - адганяў у нябыт секунды прыгожы гадзiннiк на кнiжнай палiцы. За акном у лiсцях таполi шумеў дождж.
Нарэшце Шыковiч не вытрываў:
- Пра што вы думаеце?
Яна не ўздрыгнула, не схамянулася, - паглядзела сухiмi, але напоўненымi святлом удзячнасцi вачамi, спакойна адказала:
- Я думаю, як хораша, што ёсць на свеце такiя людзi, як Антон Кузьмiч, як вы... Дзякую вам.
- Падзякi пасля. Ды i не мне павiнны быць адрасаваны. Антону - справа iншая. А за тое, што ў нашы днi ўсюды аднаўляецца справядлiвасць, вы ведаеце, каму дзякаваць. Цяпер вы разумееце, што мяне цiкавiць. Як загiнуў доктар Савiч? Хто яго забiў? Вы былi пры гэтым?
Зося пакiвала галавой: не, не была. Потым сказала:
- Я думаю, тата застрэлiўся...
- Сам?
РАСКАЗ ЗОСI САВIЧ
- Вы помнiце, Антон Кузьмiч, я расказвала вам: бацька вельмi асцерагаў мяне. Я, па сутнасцi, была схавана ад свету. Толькi ваша з'яўленне, ды калi я шукала Тараса... А больш я нiчога не зрабiла. Мне нiхто нiчога не даручаў. Я ведала: бацька сумленны чалавек. Але цi проста сумленны лекар цi змагар? Я здагадвалася, што нейкiм чынам ён памагае нашым. Але як? Спрабавала гутарыць з iм пра гэта. Ён умеў адвесцi размову ўбок. А разы два ўзлаваўся i загадаў, каб я не совала носа куды не трэба. "Малая яшчэ! - сказаў ён. - Не нам з табой займацца палiтыкай. Не думай, што гэта рамантыка, як у кнiжках. Ты ў мяне адна". Яшчэ тата часта казаў, каб я не думала, што ён служыць чужынцам, ён лячыў i лечыць сваiх людзей. А людзi - гэта самае каштоўнае, астануцца людзi гiсторыя не спынiцца i не пойдзе назад. Будуць жыць людзi - будзе жыць краiна i тая ўлада, якой народ даражыць. Вось так ён гаварыў. Гэта я помню, бо словы гэтыя ён казаў часта. Я не згаджалася: а хто ж будзе ваяваць? Ён злаваўся: "Не многа будзе карысцi, калi пойдуць ваяваць дзецi, як ты, цi такiя старыя, як я". Я пасля толькi зразумела, што бацька проста асцерагаў мяне, любым чынам, абы я была далей ад таго, што рабiлася навокал. I раптам... Гэта было перад Першым маем, днi за два. У той дзень нашы ўзарвалi электрастанцыю. Пасярод дня. Так грымнула, што нават у нас - а гэта ж вунь дзе! - вылецела шыба ў мансардзе, у пакоi Грота. Нямецкi лекар у нас жыў. Казалi, што мiну ўкiнулi ў топку i выбухнуў кацёл...
- Група Шылава, - сказаў Шыковiч. - Пiшу пра iх.
- Што? - не зразумела Зося.
- Хто ўзарваў станцыю. Камсамольская група. Загiнулi хлопцы. Валодзя Шылаў зачынiўся ў трансфарматарнай будцы i адстрэльваўся да апошняга патрона. Жывым не здаўся. Залiшняя смеласць i рызыкоўнасць загубiла...
Зося памаўчала, як бы ўспамiнаючы, на чым перапынiлася.
- Бацька прыехаў позна, калi сцямнела. На санiтарнай машыне. Заехалi ў двор. Ён нiколi не заязджаў у двор. Я выскачыла насустрач. Тата папрасiў мяне памагчы шафёру аднесцi на кухню мяшок бульбы i мяшок мукi. Мы аднеслi.
Грот быў дома. Добра помню, ён сустрэў бацьку словамi:
"Калi ласка, пан Савiч... Неяк вы сказалi, што мы бываем задужа жорсткiя... Не, мы мяккiя. Мы, немцы, увесь час пакутуем ад сваёй мяккасцi i дабраты. А жорсткасць там. Жорсткасць i дзiкунства! Каму перашкаджала электрастанцыя? Давала святло ў вашу бальнiцу, у мой шпiталь, у наш дом..."
Ён так i сказаў - "наш".
"А цяпер будзем палiць... Як гэта вы сказалi, Софа? - звярнуўся ён да мяне. - Лучыну? О, лучыну! Свечак i тых няма. Я ледзьве раздабыў дзесятак. Божа мой! Якое дзiкунства i фанатызм! Сёння ў нас арыштавалi сястру. Вашу. Мы далi ёй работу. Добрую работу з добрай аплатай. Яна магла жыць культурна, прыгожа. А яна шпiёнiла, карыстаючыся тым, што ведала нашу мову. Жахлiва!"
"Сёння многiх арыштавалi, - сказаў бацька i таксама паўтарыў: - Жахлiва! Жахлiва!"
"Я рад, пан Савiч, што вы разумееце, - узрадаваўся Грот. - Не, мы не жорсткiя. Мы мяккiя i добрыя".
Ён жыў у нас год i з дня на дзень трубiў аб дабраце нямецкага характару. Я часам не магла вытрымаць i гаварыла, якую яны "дабрату" праяўляюць. Тады ён пачынаў чытаць цэлыя лекцыi, прыводзiў прыклады з нямецкай гiсторыi, чытаў на памяць Гётэ i Шылера. Аднойчы я незнарок знайшла ў бацькавай бiблiятэцы Гейнэ, прачытала, i мне зрабiлася весела. Я прачытала яму, Гроту, што пiсаў пра нямецкi характар Гейнэ. Грот разумеў крыху па-расейску, я - па-нямецку... Звычайна спакойны, ён узлаваўся. Сказаў, што Гейнэ жыд, а ўсе жыды злейшыя ворагi нямецкай нацыi. Забраў кнiжку i, напэўна, спалiў. А на другi дзень цэлы вечар капаўся ў нашай бiблiятэцы - шукаў крамолу.
Але што я расказваю вам пра гэтага немца? Я пасля бачыла iх тысячы, розных, добрых i звяроў. О, каб вы ведалi, што такое эсэсаўцы!
Зося заплюшчыла вочы i ўздрыганулася, прыцiснулася да спiнкi канапы, закрыла халацiкам горла, быццам ёй раптам зрабiлася холадна. I тут жа вiнавата ўсмiхнулася, просячы прабачэння.
