Цiў... цiў... - запiшчала над галавой. У каня пад нагамi ля цялежак падняўся пылок - у сухiм белым сiўцы i дробным верасе. Стралялi з балота... Немцы...
Заржаў конь, кораценька i глуха, як стогнучы, усё роўна што хацеў пiць i ўгледзеў вядро...
Пасля Панок пачуў, што яго моцна тузанула за рукi; закруцiлася ў галаве, павярнулiся дагары зямля i новыя цялежкi з дубовай жоўтай воссю i блiскучымi шынамi...
Ён чуў яшчэ, што сунецца i сунецца некуды па зямлi, мусiць, зноў расцяробам па iмшары, бо пахла аднекуль кiслым белым мохам i журавiнамi... Тады здалося, што ён увалiўся ў мох мiж куп'я... Мох высокi, роўна з соснiкам... Адпусцiў кашаль, i мякка-мякка ўсяму...
Мiгнулася ўваччу Верка з малымi на руках; бегла з хаты, выносячы дзяцей у аселiцу, у альшэўнiк да ракi. Над дваром, над самым асверам, махаў крыллем чорны, як збiты з дошак, самалёт з жоўтым крыжам ля хваста...
Панок быў пачуў яшчэ, як пасля запахла сухiм пяском - пылам, - i падумаў, што конь цягне яго дарогай - дамоў, у вёску...
15
Януку, калi ён, апёршыся галавой на рукi, глядзеў з калёс назад на дарогу, дзе iшлi немцы, здавалася, што ён дома - у Дальве ля школы. Прывалiўся, падышоўшы да варотцаў, да частаколу, а немцы iдуць i iдуць дарогай з лагчыны ад могiлак - з Сушкава...
У школу яны былi пераехалi адразу пасля пажару - усёй сям'ёй: ён, Янук, сын Пiлiп з яго, Януковай, нявесткай i малым Колечкам; пераехалi без нiчога, у чым стаялi.
Школа была за грэбляй, далекавата ад Дальвы, на гары ля могiлак пад Сушкавам. Драўляная - бярвенне, шырокае i чэсанае, што плашкi, парабiлася ўжо сiвое; накрытая чырвонай бляхай - бляха была вiдаць здалёку: блiшчала на сонцы; з вялiкiмi вокнамi - знiзу аж уверх на ўсю сцяну; на высокiм - па пояс - падмурку з шэрага абсечанага гладкага камення, школа даходзiла да самай дарогi, шырокай, убiтай калясьмi, парослай вечна сiвым ад пылу падарожнiкам i старым высокiм, па костачкi, дзядзеўнiкам.
Школу абгарадзiлi дробным i роўным, з-пад пiлы, частаколам, шырока заняўшы паўдзядзiнца на самай гары. У куце на двары, дзе рос палын, белы i высокi, па самыя пахi, стаяў хлеў, накрыты гонтай, - у iм складалi ў вёрсты на зiму дровы. За хлевам у палыне i канаторжнiку былi ямы, дзе сушкоўцы хавалi бульбу, - там жаўцеўся стары пясок, перакапаны рыдлёўкамi i стаптаны нагамi на попел.
Блiзка ад вулiцы процi першага ганка стаяла студня са стрэшкай, зробленай з новых, жоўтых, пагабляваных сасновых цалёвак. Сасновымi цалёўкамi быў абабiты i зруб, яго кожны раз аблiвалi расплёханай вадой спераду, дзе стаўлялi вядро, i ад таго цалёўкi былi цвёрдыя i выслiзганыя, як шкло.
Дзецi ў школу не хадзiлi, i двор парос густой белай дзяцельнiцай з дзядзеўнiкам, хоць касi; распусцiлiся ля самага ганка белыя раманы, шырокiя, з даланю; за студняй ля частаколу на мяжы набух цёмна-жоўтымi пупышкамi, як ад мёду, высокi i зялёны, малады дзiвасiл.
Голыя, без травы, на двары былi толькi дзве сцежкi; сiвыя ад пяску, убiтыя босымi нагамi, што сырая глiна на таку, яны блiшчалi цераз увесь двор ад школы да хлева, куды ўсю вясну бегалi дзецi, i да студнi, адкуль насiлi ваду.
На двары было пуста i горача; пуста было i на грэблi, i ў Кур'янаўшчыне. Пад самым Сушкавам, за дарогай, далёка над садам вiсела маленькае сонца, бралася на паўдня. Хацелася ў Дальву: дамоў. Пайсцi, сесцi на двары на калодку пад парканам i глядзець здалёку на месца, дзе стаяла да пажару хата. Хата была з трысценем, а зусiм мала заняла двара - адну чорную латочыну. На такой латочыне, здавалася, цяпер не зрубiш вялiкай хаты. Хацелася яшчэ пайсцi, узяўшы ў школе рыдлёўку, i капаць пажарышча перасыпаць з месца на месца пясок i попел са шклом у тым куце, дзе стаяў куфар...
У Дальве было вiдаць белае пачэсанае бярвенне - ляжала ў некага на гародзе ў спаленым канцы вёскi: яго навазiлi адразу пасля пажару.
Янук пайшоў бы ў вёску, каб не згледзеў, як у лагчыне ля Сушкава падняўся пыл. Калi Янук павярнуўся i глянуў на дарогу, немцы ўжо iшлi дзядзiнцам - па траве. Пярэднiя ехалi на веласiпедах; сядзелi на iх што на плоце, ажаргаўшы жэрдзе; заднiя iшлi пехатой - кучкамi.
Янук доўга стаяў на двары, тады ўзяў падышоў да самых варотцаў i апёрся грудзьмi на частакол. Немцы на яго не глядзелi - нiводзiн не павярнуў галавы. Iшлi запыленыя, як з млыну; Янук згледзеў, што ў тых, якiя ехалi, ажаргаўшы высокiя чорныя веласiпеды, за плячыма былi вiнтоўкi, пазатыканыя белымi, скручанымi ў трубачку анучкамi.
Янук бачыў немцаў першы раз: у Дальве яны яшчэ нi разу не былi, хоць гаварылi, што яны ўжо занялi Краснае. Яму здалося, што ўсюды стала яшчэ горш цiха i ён зусiм нiчога не чуе. Ён стаяў i глядзеў, як яны труць нагамi траву на дзядзiнцы, iдучы, i кураць. Кураць усе да аднаго, нават тыя, што едуць на веласiпедах. Дастаюць папяросы з маленькiх белых блiскучых пачкаў, кiдаючы парожнiя пачкi пад ногi, прыкурваюць, дымяць, усё роўна што пара iдзе ў iх з рота на марозе ў кожнага; здаецца, глытаюць i дым i пыл з-пад ног, пасля плююць у пясок i шпурляюць далёка ад сябе запалкi - аж на двор да школы.
Запахла з дарогi пылам - стаптанай нагамi сухой травой i дымам ад папярос. Дым пахнуў густа i мякка, i ад яго аж круцiла ў носе...
Янук тады адшчапiў кручок у варотцах i выйшаў на дзядзiнец. Стаяў спачатку ў канаторжнiку ля самага частаколу, прыцiснуўшыся, i глядзеў, як да варот паварочваюцца галовы ў пiлотках - немцы пачалi глядзець на яго. Яму здалося, што яны пайшлi блiжэй, ля самага частаколу, i тады баяўся, каб не стапталi ногi.
Ён убачыў цяпер, што немцы ўсе ў жоўтых дзягах: i падпяразаны шырокiмi жоўтымi дзягамi, i плечы ў iх пераматаны, што ў коней, жоўтымi набераткамi, i вiнтоўкi ў iх кароткiя i жоўтыя... Самi толькi сiвыя ад пылу i ўсе дробныя i маладыя, маладзей за мужчын у вёсцы. Яны ўсё iшлi i iшлi без аддухi, пасля зноў ехалi на веласiпедах i курылi, кiдаючы акуркi яму аж пад ногi.
Янук тады выйшаў на сцежку процi варот. Згледзеў адразу, што немцы абыходзяць яго. Ён тады стаў стукаць пальцам сабе ў грудзi, пасля выцягнуў руку:
- Т-тваю маць...
Немцы абыходзiлi яго, азiраючыся i скалячы зубы: нешта гаварылi...
- Тваю м-маць... - запыкаў ён зноў вуснамi, здалося, аж сам пачуў, i паказваў пальцам на папяросы.
Немцы сталi яшчэ больш выскаляцца - што сабакi - i стукалi яго рукамi па плячы...
- Т-тваю маць... - пыкаў i пыкаў ён вуснамi.
Пасля ён убачыў, як да варот пад'ехалi два немцы на веласiпедах. Першы, маладзенькi i чорненькi, увесь у блiскучых гузiках спераду на грудзях, саскочыў з веласiпеда i скоранька паставiў яго ля частаколу - Янук падумаў адразу, што немец будзе нечага заходзiцца ў школу. Другi немец, такi ж малады, у галiфэ i блiскучых ботах - гузiкаў на грудзях у яго было менш, толькi саставiў нагу на зямлю: апёрся, трымаючыся рукамi за руль, што за рогi.
Пасля першы, што саскочыў з веласiпеда, падбег да яго, Янука, i паказаў рукой на галаву - у немца краталiся скiвiцы, вiдаць, загаварыў. Тады зноў паказаў на галаву - адной i другой рукой.
Янук падумаў, што немец хоча, каб ён здзеў з галавы шлём, - у яго быў надзеты шлём з задзёртымi i зашпiленымi збоку на гузiкi вушамi, з пупам наверсе i з цвёрдым брылём. Новы яшчэ шлём, Пiлiп прынёс яго летась зiмой з фiнскай вайны.
Янук хацеў здзець шлём - немцы не любяць, калi з iмi стаiш у шапцы, нават задзёр рукi, як пачуў, што шлём у яго раптам схапiлi з галавы рванулi, тузануўшы за валасы. Пасля немец, сцiснуўшы ў жменi шлём, што мыш тырчаў толькi адзiн пуп: уперад, - панёс яго да варотцаў, усё роўна як нёс куды на двор. Падышоўшы да варотцаў, ён паклаў яго зверху на частаколiну пупам, выхапiў аднекуль, Янук не згледзеў адкуль, белы шырокi кiнжал i секануў з-за вуха. Пуп адскочыў далёка на двор на траву, у канаторжнiк, што галава ў курчацi з калодкi ў трэскi на дрывотнi... Шлём упаў з варотцаў у дзядзеўнiк ля Януковай босай нагi. Зверху, з растапыранай дзiркi, выехала белая вата.
Галава ў Янука сашмыкнулася з рук: ссунулiся, мусiць, з калень локцi, самлеўшы, i ён кiўнуўся на возе, як спрасоння. Калi ён выпрастаўся, убачыў, што былi ўжо за мастом у лагчыне i што наперадзе пагналi коней - адна Танiна рабая кабыла стаiць на месцы ў самым пяску. Пасля ён убачыў, як бег нечага назад, кiнуўшы каня, Махорка, i падумаў, што ён, Янук, ехаў, гледзячы ўвесь час у зямлю, i не ведае цяпер, што робiцца наперадзе. Махорка нешта крычаў, але не яму, бо не глядзеў на яго, - махаў усё рукамi некаму ззаду: мусiць, Насце. Махоркаў конь стаяў уперадзе пасярод дарогi, пад гарой - гроб пад сябе ўсiмi чатырма нагамi пясок, што коўзаўся непадкаваны на лёдзе.
