Алёша ўжо дома...

Таня думае пасля, дзе ж цяпер яго брат, Юзюк. Недзе ўжо ля Дзвiнасы... Адтуль яшчэ далёка да Палiка...

Ляскочуць наперадзе ў некага калёсы. За Кур'янаўскiм садам гудзяць i гудзяць ад палудня самалёты. Храпе кабыла, скрыпiць пад мяхамi задняе кола, рэжацца аб загваздку. З меха аднекуль на руку пырснула жыта, дробненькае, сухое, аж счарнела: залеташняе, мусiць. З дзiркi, цi што? Крычыць, махаючы рукамi, на сваёй падводзе Боганчык. Зноў страляюць уласаўцы ля маста.

Калi блiзка пад'язджаеш да ячменю, сыплецца на твар чорная мошка, дробная, што мак, лучае ў вочы, i тады пячэ пад павечкамi...

Таня трэ вочы кулакамi, а калi адплюшчвае, пад павечкамi яшчэ горш рэжа i балiць...

Та-та-та... - стукае несцiхана ля маста кулямёт, якраз як i тады, калi яна вяла мацi пад пахi з хаты на двор пад паветку, а Панковым гародам беглi па бульбе на аселiцу да маста партызаны...

Стала холадна, як ноччу пад ранiцу ў Карчаватках у балоце, калi не было дзе сесцi, бо ўсюды чвякала вада...

Таня сцiснулася на возе ў камяк, падкорчыўшыся i ўгнуўшы галаву. Бачыла цяпер перад сабой толькi, як махае хвастом кабыла; а калi варочала галавой, каб зiрнуць, дзе страляюць, ёй былi вiдаць на Алёшавых калёсах адны мяхi.

Янука старога з Настай зусiм не ўгледзiш за пылам.

Цыў... - свiшча над дарогай, якраз як тады, калi яны ехалi па загуменнi i Юзюк бег ля калёс, паганяючы кабылу.

"Дзе цяпер Юзюк?.."

Та-та-та... - здаецца, страляюць зусiм блiзка ў ячменi i на двары ля школы.

Застрыгла вушамi кабыла i, напяўшыся, скочыла ў ячмень. Таня пачула, як у яе зачапiлi ля нагi сена. Яно зашапацела, што сухая трава на купiне на балоце...

Яна адсунулася на возе ўзад i яшчэ больш нагнулася, апёршыся рукамi на мяхi. Пайшла навыцяжку кабыла па ячменi, якраз там, дзе падымаўся пыл, - як сумысля.

Закрычаў нехта ўперадзе на дарозе... Здалося, як усё роўна на двары пад паветкай Юзюк... Ён забягаўся па яе... I што гэта ён казаў? Каб яна кiнула матку? Ён i яшчэ ёй гаварыў... Яна помнiць што... Ёй яшчэ нiхто такога не гаварыў... Яна i не думала нiколi, што такое гавораць... I каб хто, а то Юзюк, Алёшаў брат, тоўсты, як лантух, лабаты i босы... I глядзiць ён спадылба, i ў хаце ў iх двое блiзнюкоў...

Пыл падымаўся цяпер ля самых калёс; пабегла кабыла, мусiць, па загонах: кiдала з боку на бок...

Тады закрычала на ўсю дарогу Наста...

Калi ля маста перасталi страляць, на гары ля школы стала цiха. Лескаталi толькi дробненька калёсы, дзе ехаў Панок; ззаду нiкога не было чуваць. Падняўшы галаву, Таня ўбачыла, што кабыла iдзе дарогай за Панковымi разводамi; яна тады аглянулася: ля Алёшавых калёс стаяла з Януком Наста.

"Чаго яны пасталi?.."

Яна хацела крыкнуць iм, што Алёша недзе дома, хай не дзiвяцца, калi не згледзелi, як ён збег; хацела нават падняцца, каб стаць на каленi. Тады пачула, што пад нагамi мокра... Лапнула рукамi па мяхах - рукi былi ў крывi.

Яна адсунулася на край воза да ляжэйкi. Забалела-забалела ля калена нага - запякло, што агнём... Аднекуль зноў узялiся i заслалi свет матылi... Белыя, мiтусяцца перад вачыма: уверх-унiз, уверх-унiз...

Пасля ёй здалося, што яна, убегшы ў хату з гароду, дзе астаўся пад паветкай Юзюк, паслiзнулася на падлозе i ўдарылася аб парог... Зазвiнела ў галаве.

Выпусцiўшы з рук лейцы, яна адвалiлася на мяхi.

4

- Што будзем рабiць з дзяцьмi, мужчыны?..

Таня пачула Настулiн голас як адкуль здалёку; тады ля самага воза на ўсё поле загаманiў Махорка, а яна ляжала, адплюшчыўшы вочы i сцiшыўшыся, як вiнаватая. Было горача, хацелася пiць, у роце перасохла, што ад палу, калi доўга ляжыш хворая, але яна не папрасiла - баялася клiкнуць Насту...

Якая цяжкая нага...

Нагу перавязалi, сцiснуўшы як мага, падалом ад Настулiнай кашулi. Падол Наста адрывала, стаўшы ў пясок на каленi за калясьмi, каб не глядзелi мужчыны. Пасля высыпалi з Танiнага белага кужэльнага мяшка на дарогу жыта, раздзёрлi па шве мех i ўкруцiлi iм, што ручнiком, нагу. Укручвалi Наста з Панком. Крывi цяпер не вiдаць i не балiць нага, толькi цяжкая. I - совае ў калена, як хто гарачым прутком, выняўшы з агню.

- Што будзем рабiць з дзяцьмi, Iван? - гэта голас Насты. Яна стаiць пасярод дарогi. Насту абступiлi мужчыны, топчуцца ля яе, Танiных, калёс: Боганчык, Махорка i Валодзя Панок. Янук адзiн сядзiць, сагнуўшыся на калёсах i насунуўшы на галаву кепку...

- З якiмi дзяцьмi?

Гэта Боганчык. Асiп, кашляе. Таня яго зусiм не пазнае, хоць, падняўшыся, бачыць зблiзку Боганчыкаў спалены на сонцы шырокi чырвоны нос i чорную бараду.

- З Таняй... З Алёшам... Што глядзiш у зямлю?

"Алёша?.." Таня вышэй падымаецца на возе, каб паглядзець, дзе ён; на яе крычыць Наста, але Таня бачыць Алёшу: той сядзiць на сваiх калёсах што цвiк, натапырыўся, скрывiў галаву i слухае, што гавораць уперадзе. Тады яна зноў кладзецца на мяхi - на яе крычыць i крычыць Наста, - але цяпер нiзка пад галаву i не вiдаць, што робiцца на дарозе.

Чаго яны ўсе сышлiся?

- Таня?.. Дзецi?.. - зноў захлiпаецца Боганчык. - Ды я ў пятнаццаць... - ён сiпiць, i калi Таня падымае галаву, бачыць, як ён стукае сабе кулаком у грудзi.

- Цiха... Цiха... - гэта зноў гаворыць Наста. Падняла ў руцэ хустку i махае на Боганчыка, бы хочучы адагнаць яго ад сябе, як жывёлу.

"Чаму яна адна з iм гаворыць?"

- Дзiця-я... З-за пазухi валiцца...

- Пры дзецях? Паўважайся тады мяне, старой, Iван... У Танi ж нага. Рана...

"Рана!.. Яе завязалi, каб не iшла кроў. Змярцвела ўся нага..."

- Р-а-а-на... Аб ляжэйку абдзёрла... - сiпiць усё Боганчык.

"Ага. Не рана. Аб ляжэйку абдзёрла... Чаму яны тады не даюць устаць? Як хочацца пiць..."

- Што будзем рабiць, мужчыны? Чаго вы ў рот вады набралi?

Мужчыны маўчаць; сцiхае i Наста, пасля ўжо гаворыць:

- Праз цябе, Iван. Хай бы Таня дома з маткай аставалася. Ты яе выпер... Не церабi барады...

- Я? Я выпер? Значыць, я? - зноў на Насту махае пугаўём Боганчык. - А што? Адзiн за ўсю вёску галаву панясу? Адзiн? За ўсiх вас? Добранькiя ўсе... Дома б асталiся... А Iвана аднаго ў Краснае, каб яго там... асвяжылi... Не-е...

- Што будзем рабiць? - Наста пытаецца ўжо ў некага другога, адвярнуўшыся ад Боганчыка.

- Ехаць трэб-ба... - заiкаецца Панок i кашляе.

- Не начаваць жа тут... Улупяць, брат, - пясочак пасыплецца...

- Не да смеху, Махорка... - зноў кашляе Панок, закрываючыся рукой.

- Х-хе... Х-хе...

- Мужчыны, мужчыны...

- Не шумi, Наста... Сама знаеш. Куды адашлём дзяцей?.. У вёску?.. Дзякуй, што вырвалi. Хоць двое.

- Што ты гаворыш, Пан? Там жа i твае... Там жа i мае...

- Тое i гавару...

- Што ж мы стаiм, мужчыны? - Наста зноў пытаецца, падыходзячы то да аднаго, то да другога.

Цяпер ужо нiхто ёй нiчога не гаворыць. Пачакаўшы, махнуў Махорка рукой, на якой не было двух пальцаў, недзе ў сябе ля носа:

- А нам, татарам, усiраўно: цi водка, цi пулямёт... Лiжба з ног ш-шыбала...

- А дзецi? Вы што гэта ўсе сягоння, Мiрон?

- Чорт iх не возьме. З'ездзяць i вернуцца. На нашых вачах. Што я iм, скажы - звер?.. У мяне ў самога дзецi...

Тады доўга заiкаўся, кашляючы, Панок - гаварыў нешта Насце на вуха. Таня зiрнула на яго - ён скроб пальцамi сiвую патылiцу, кiваў галавой i ўсё глядзеў за гару, дзе была вёска.

- Чаму яны па нас с-стралялi? - спытаўся ён пасля неяк цiха i немаведама ў каго; тады пачаў хадзiць па дарозе ўзад-уперад.

- Таму, што вёску яны ўсё роўна спаляць... I яны ведаюць, што ты паедзеш i пад стрэлам хоць чорту ў ляпу, бо дзецi твае там, у iх у зубах.

- Што ты гаворыш, Мiрон?

- Тое i гавару, Наста. У Людвiнове падумаем. Па дарозе... Калi што якое, там можна астацца. У Людвiнова немцы не пойдуць. У лесе...

- А вёска тады?.. Спаляць жа. Спаляць. Думаеце, мне адной хочацца накармiць немцаў...

- А ў мяне што, Наста, - не дзецi дома? I мае, Наста, там... Што, не вiдзiла, як зганялi? Згоняць i яшчэ раз, не цяжка... I ты iм верыш? Усё роўна спаляць. Гэтулькi iх ля грэблi палажылi...