Люты 1917 года беларусы ўспрынялi як паратунак, што прыйшоў акурат у час, калi ўжо была страчана ўсякая надзея на выратаванне этнасу, на магчымасць духоўнага ўзняцця "забытага Краю". Словы амерыканскага прэзiдэнта Вiльсана аб праве нацый на самавызначэнне свядомыя беларусы, творчая iнтэлiгенцыя зразумелi як маральны закон, якi дазваляе iм будаваць на новым гiстарычным грунце сваю нацыянальную культуру. Вось чаму многiя з iх так балюча перажывалi, калi на справе сутыкалiся з супрацьлеглым разуменнем нацыянальнай палiтыкi, якое дэманстравалi, з аднаго боку, рэвалюцыйная ўлада ў Расеi, а з другога - творцы абноўленай Польшчы: i тыя i другiя не прызнавалi права беларусаў на дзяржаўную незалежнасць i нацыянальную самастойнасць. Да мастацкага (у многiх творах) i публiцыстычнага (у нарысе "I вада залiта крывёю") асэнсавання гэтага пераломнага моманту ў гiсторыi беларусаў Чорны звяртаўся неаднойчы, тым самым падкрэслiваючы духоўнае i маральнае значэнне падзей рэвалюцыi i грамадзянскай вайны. Становiшча ў Беларусi заставалася яшчэ некалькi гадоў няпэўным: значная частка маладой рэспублiкi знаходзiлася пад нямецкай акупацыяй, салдатаў кайзера змянiла польскае войска, затым прыйшлi Саветы. Пра вучобу ў настаўнiцкай семiнарыi не паўставала i гаворкi: Нясвiж пасля ганебнага Рыжскага дагавора апынуўся за мяжой, а сама мяжа знаходзiлася непадалёк ад ваколiц Цiмкавiч, - калi захварэла мацi, Мiкалай Карлавiч хадзiў у Нясвiж па лекi. Гэты факт беларускай гiсторыi i ўласнай бiяграфii, калi жывое цела нацыi суседзi гвалтоўна парэзалi на дзве часткi, у творах Чорнага набудзе сюжэтаўтваральны характар, наглядна выяўляючы трагедыю народа.
Улетку 1920 года Раманоўскiя атрымалi надзел зямлi, паводле колькасцi "душ". Мiкалай Карлавiч як чалавек пiсьменны пайшоў на працу ў ваенны аддзел Цiмкавiцкага валаснога рэўкома, пасля быў пераведзены на канцылярскую работу ў Слуцкi павятовы ваенкамат, адкуль звольнiўся ўлетку 1922 года. Кароткi час працаваў у аддзеле народнай асветы пры Цiмкавiцкiм валрэўкоме, настаўнiчаў у Цiмкавiцкай сямiгодцы. Мястэчка Цiмкавiчы знаходзiцца побач з мясцiнамi, дзе ў лiстападзе-снежнi 1920 года адбывалася славутае Слуцкае паўстанне, а таму мiжволi ўзнiкае пытанне: як паставiўся да яго Мiкалай Раманоўскi, патрыятычна настроены юнак, з чулай, уражлiвай душою, начытаны, адукаваны, якi памятаў удзел семiнарыстаў у Нясвiжскiх хваляваннях, пасля чаго палякi зачынiлi настаўнiцкую семiнарыю, цi меў ён нейкае дачыненне да падзей, што былi тады на слыху ў кожнага цiмкаўца? Дакументальных звестак, на жаль, мы не маем, i iх не магло быць па тым жорсткiм часе. Толькi ў апошнiя гады жыцця, калi Чорны спяшаў выказацца даастатку, ажыццявiць, хоць у нейкай меры, свае задумы, ён ускосна, у вобразнай форме, выявiў свае адносiны да гераiчных землякоў-случакоў. У пачатых i незавершаных яго раманах так цi iнакш закранаецца згаданая тэма партызанскага супрацiву акупантам менавiта ў згаданы перыяд грамадзянскай вайны. Калi памятаць, што героямi накiданых празаiкам частак i мастацкiх фрагментаў звычайна з'яўляюцца маладыя людзi, апантаныя iдэяй служэння Беларусi, то можна паспрабаваць узнавiць асноўную схему пiсьменнiцкiх думак. Герой рамана "Вялiкi дзень" (1941-1944) Кiрыла Вялiчка ратуецца ад пераследаў менавiта на Случчыне, адкуль сам родам, пра што добра ведаў яго сябра Максiм Астаповiч: "I якой мiлай i слаўнай была яму цяпер семежаўская, цi лешанская, цi вызнянская вымова, з якой ён раней часамi пасмiхваўся". Сын Вялiчкi, Уладзя, пасля смерцi бацькi таксама вырашае падавацца на Бацькаўшчыну, нягледзячы на ўгаворы абачлiвага Максiма Астаповiча.
"- Мне бацька цябе прыпаручыў, - сказаў Астаповiч.
- Мала што, але я пайду. Я вярнуся! Дзядзька, я вярнуся!
- А куды ты пойдзеш?
- Я пайду пад Слуцак, у той бок. Там недзе татаў брат.
- А што там рабiць будзеш?
Выразнага ж адказу ад Уладзi нi Астаповiч, нi Марына не пачулi. Яны толькi бачылi, што Ўладзя або нешта ведае, або пра нешта здагадваецца. I вiдно было, што iм заўладала адна думка, ад якой яго не адарве нiякая сiла".
Ведаючы чорнаўскую схiльнасць да мастацкага падтэксту, да лаканiзму i стрыманасцi, калi дзейнiчае мастацкi прынцып "лепш недагаварыць, чым нагаварыць лiшняга", лёгка ўявiць ход яго думак, што пiсьменнiк меў на ўвазе, пра што не змог сказаць адкрыта. Хоць адкрытасцi таксама хапала. Мiкалай Хадыка, герой "Сумлiцкай хронiкi" (1944), аўтабiяграфiчнасць якога навiдавоку, расчулiўшыся, спавядае ўласнаму бацьку сваю запаветную мару: "Вялiкая мне будзе радасць, калi я так паднiмуся, што буду працаваць дзеля ўсёй Беларусi... Я хачу працаваць так, каб нiякая бяда не тапталася больш па нашай роднай зямлi... Колькi буду жыць, то буду служыць Беларусi...".
Юнацтва Чорнага супала з маладосцю беларускай дзяржавы, з перыядам яе станаўлення, з часам узнiкнення лiтаратурных суполак, асветнiцкiх i культурных устаноў, газет, часопiсаў, альманахаў. У "Сумлiцкай хронiцы" пра гэта сказана дакладна i ўражлiва: "Гэта быў час, калi бурна ўзнiкалi тэхнiкумы i рабфакi. А што да горада Менска, то ў яго з Беларусi адусюль iмкнулася моладзь. У Менску ўжо быў унiверсiтэт. Максiм Хадыка неўзабаве апынуўся ў Менскiм педагагiчным тэхнiкуме, i да некаторай ступенi гэта вырашыла яго далейшы лёс. Трэба ведаць, што ў той час кожны малады чалавек, якi трапляў вучыцца ў Менск, неўзабаве пачынаў гаварыць сабе: "Я беларус, i ганаруся гэтым". Цэлая плеяда маладых беларускiх паэтаў i раманiстаў выйшла ў той час з менскiх тэхнiкумаў, iнстытутаў i ўнiверсiтэта. Таксама, як усюды, усё аднаўлялася пасля вайны i забудоўвалася нанава, як пачыналi выростаць новыя вёскi, пашырацца мястэчкi (як тыя Сумлiчы) i перайначвацца гарады, як скiдалася з плеч чалавека дзiравая сярмяга i з ног лапцi, так выростала ў моладзi нацыянальная свядомасць прыналежнасцi да свайго народа i гордасць за свой народ. Рэвалюцыя вяла на вялiкую дзейнасць новыя сiлы. Душа Максiма Хадыкi, якi дагэтуль ведаў толькi хараство сумлiцкай прыроды, а Менск яму здаваўся найвялiкшым у свеце горадам, душа яго свабодна аддалася на тое, каб у ёй старанная рука напiсала веру ў Бацькаўшчыну".
Моладзь, а сярод iх i студэнт Белдзяржунiверсiтэта, фiлфакавец Мiкалай Раманоўскi, шчыра верыла ў тое, што яе таленты, веды i праца сапраўды патрэбныя народу i краiне. Лепшыя з iх, адораныя лiтаратурнымi здольнасцямi, увайшлi ў лiтаратурна-асветнiцкую суполку "Маладняк", фiлii i выданнi якой узнiклi цi не ў кожным беларускiм мястэчку, такiмi папулярнымi сталiся iдэi нацыянальна-культурнага абнаўлення, а пазней i так званай культурнай рэвалюцыi. У маi 1923 года ў газеце "Савецкая Беларусь" з'явiлiся першыя апавяданннi празаiка, падпiсаныя крыптанiмам К.Ч., з якiмi i ўвайшоў у лiтаратуру Кузьма Чорны. Яго першыя спробы былi заўважаны i высока ацэнены старэйшым беларускiм пiсьменнiкам Змiтраком Бядулем. Малады празаiк неўзабаве стаў "маладнякоўцам", але ў асяроддзi такiх жа самых, як i ён, пачаткоўцаў вылучаўся сваёй удумлiвасцю, любоўю да кнiгi i вучобы, што не вельмi шанавалася многiмi тагачаснымi маладымi лiтаратарамi, якiя арыентавалiся на штурм бастыёнаў "нашанiўцаў-парнасцаў". У "Сумлiцкай хронiцы" гэты момант апiсваецца так: "У маладога i наiўнага яшчэ Максiма аднак жа хапiла сiлы, каб згадзiцца з тым, што кожнаму паэту патрэбен талент, i што яшчэ невядома, цi гэты талент у яго ёсць. Такую ацэнку яго вершаў i паэм даў вядомы пiсьменнiк i аўтарытэт для моладзi. Як гэта часта бывае, жаданне стаць паэтам ператварылася ў Максiма ў вялiкую замiлаванасць да роднай лiтаратуры, а замiлаванасць да роднай лiтаратуры вырасла ў яго ў высокi беларускi патрыятызм. Вядома, вызначаць глыбiню i грунтоўнасць гэтага патрыятызму трэба ў залежнасцi ад узросту самога патрыёта, якi тады толькi яшчэ выходзiў з падросткаў. У кожным разе, у некаторых выказваннях Максiма было тады яшчэ многа дзiцячай наiўнасцi...".
Раннiя апавяданнi Чорнага - тыповыя для маладнякоўца замалёўкi, iмпрэсii, "вершы ў прозе". Ягоны герой - мужык-беларус, бядняк, якi марыў аб вольнай працы на ўласнай зямлi. Рэвалюцыя дала яму надзел, i ён пэўны час сапраўды адчуваў сябе гаспадаром уласнага лёсу. Вось чаму ён стаiць "на варце" сваiх iнтарэсаў - менавiта так прачытваецца сэнс першых апавяданняў "На варце" i "На гранiцы" (абодва напiсаны ў 1923 годзе). Акрамя гэтага, заўважаецца i асаблiвая ўвага аўтара да тэмы дзяржаўнай мяжы, якая не магла iм успрымацца як справядлiвая, бо раздзялiла Беларусь на дзве часткi, разарвала яе жывое цела на Захад i Ўсход. Герой Чорнага адчувае сябе на самай мяжы двух светаў: мiнулага i будучынi, Заходняй Эўропы i Расеi, каталiцтва i праваслаўя. З цягам часу гэты тыповы для беларускай рэчаiснасцi канфлiкт зойме ў творчасцi празаiка адно з цэнтральных месцаў i набудзе глыбокае фiласофскае i гiсторыка-псiхалагiчнае гучанне. Перад героем Чорнага адкрылiся далягляды "людской маладой жыццёвай радасцi", i аўтар спяшае выказаць гэты небывалы энтузiязм чалавека з дапамогай рытмiзаванай, фрагментарнай прозы, з уласцiвай ёй дынамiкай апавядання, музычнасцю фразы, эмацыянальна-экспрэсiўнай насычанасцю слова, iмпрэсiянiзмам малюнкаў. Выяўна прыўзняты, амаль паэтычна-натхнёны настрой у маладых герояў апавяданняў "Будзем жыць" (1924), "На беразе" (1924), "Жалезны крык" (1924), "Максiмка" (1924), "Новыя людзi" (1925), што выяўляецца ўжо ў назвах гэтых твораў. Асобныя эцюды нагадваюць своеасаблiвыя верлiбры, дзе аўтар балансуе на мяжы паэзii i прозы, пачуцця i думкi, псiхалогii i фiласофii ("Восень i радасць", "Срэбра жыцця" - абодва 1925 г.). У кожным творы за пачуццём маладога захаплення жыццём, выказанага ў словах "Жыццё як радасць iснавання" своеасаблiвай фiласофскай формуле, крэда юнакоў i дзяўчат 20-х гадоў, заўсёды прысутнiчае глыбокая думка пра чалавека, яго зямны лёс, трагедыю iснавання.
